Hafizulla Əmin
Hafizulla Əmin (1 avqust 1929, Paqman[d], Əfqanıstan krallığı[d] – 27 dekabr 1979) — ƏXDP liderlərindən olan və ƏXDP MK-nın hərbi şöbəsinin müdiri, hərbi nazir, sonra isə baş nazir, prezident.
== Həyatı ==
ƏXDP liderlərindən olan və ƏXDP MK-nın hərbi şöbəsinin müdiri, hərbi nazir, sonra isə baş nazir vəzifələrinə yiyələnmiş Hafizullah Əminlə N. M. Təraki arasında ixtilaflar başlanır. Kabildə SSRİ-nin Əfqanıstandakı səfirinin vasitəçiliyi ilə Hafizullah Əmin və N. M. Təraki arasında barışıq üçün görüş keçirilir, lakin real hakimiyyəti öz əlində toplamış Hafizullah Əmin yaranmış şəraitdən məharətlə istifadə edərək sentyabrın 14-də N. M. Tərakini hakimiyyətdən salır, həmin gecə partiyanın iclasını keçirir və ƏXDP MK-nın baş katibi və İnqilab Şurasının sədri seçilir. Daha sonra N. M. Tərakini həbs etdirir və fiziki məhvinə nail olur.
Bu dövrdə ölkədə zorakılıqlar və qanunsuzluqlar baş alıb gedirdi. Vəziyyətin çətinləşdiyini görən Hafizullah Əmin SSRİ-yə hərbi yardım üçün müraciət edir. Ümumiyyətlə, Əfqanıstan hökuməti 1979-cu ilin dekabr ayına kimi SSRİ-yə hərbi yardım üçün 20-yə qədər müraciət etmişdir. İlk belə müraciət haqqında fikirlərini Hafizullah Əmin hələ baş nazir olarkən N. M. Təraki ilə bölüşmüşdü və N. M. Təraki həbs olunmamışdan bir az əvvəl SSRİ rəhbəri L. İ. Brejnevdən hərbi yardım üçün kömək istəmişdi.
Hafizullah Əmin hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra hakimiyyətdən öz şəxsi maraqları üçün istifadə edir və buna görə də oradakı vəziyyəti öyrənmək üçün sentyabrın ortalarında SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin 17 zabiti Kabilə göndərilir.
1979-cu ilin qışında Əfqanıstanda cərəyan edən hadisələr SSRİ üçün qənaətbəxş hesab edilmirdi.
Həfizulla Əmin
Hafizulla Əmin (1 avqust 1929, Paqman[d], Əfqanıstan krallığı[d] – 27 dekabr 1979) — ƏXDP liderlərindən olan və ƏXDP MK-nın hərbi şöbəsinin müdiri, hərbi nazir, sonra isə baş nazir, prezident.
== Həyatı ==
ƏXDP liderlərindən olan və ƏXDP MK-nın hərbi şöbəsinin müdiri, hərbi nazir, sonra isə baş nazir vəzifələrinə yiyələnmiş Hafizullah Əminlə N. M. Təraki arasında ixtilaflar başlanır. Kabildə SSRİ-nin Əfqanıstandakı səfirinin vasitəçiliyi ilə Hafizullah Əmin və N. M. Təraki arasında barışıq üçün görüş keçirilir, lakin real hakimiyyəti öz əlində toplamış Hafizullah Əmin yaranmış şəraitdən məharətlə istifadə edərək sentyabrın 14-də N. M. Tərakini hakimiyyətdən salır, həmin gecə partiyanın iclasını keçirir və ƏXDP MK-nın baş katibi və İnqilab Şurasının sədri seçilir. Daha sonra N. M. Tərakini həbs etdirir və fiziki məhvinə nail olur.
Bu dövrdə ölkədə zorakılıqlar və qanunsuzluqlar baş alıb gedirdi. Vəziyyətin çətinləşdiyini görən Hafizullah Əmin SSRİ-yə hərbi yardım üçün müraciət edir. Ümumiyyətlə, Əfqanıstan hökuməti 1979-cu ilin dekabr ayına kimi SSRİ-yə hərbi yardım üçün 20-yə qədər müraciət etmişdir. İlk belə müraciət haqqında fikirlərini Hafizullah Əmin hələ baş nazir olarkən N. M. Təraki ilə bölüşmüşdü və N. M. Təraki həbs olunmamışdan bir az əvvəl SSRİ rəhbəri L. İ. Brejnevdən hərbi yardım üçün kömək istəmişdi.
Hafizullah Əmin hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra hakimiyyətdən öz şəxsi maraqları üçün istifadə edir və buna görə də oradakı vəziyyəti öyrənmək üçün sentyabrın ortalarında SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin 17 zabiti Kabilə göndərilir.
1979-cu ilin qışında Əfqanıstanda cərəyan edən hadisələr SSRİ üçün qənaətbəxş hesab edilmirdi.
Əmin (Baymak)
Əmin (başq. Әмин, rus. Аминево) — Başqırdıstan Respublikasının Baymak rayonunda yerləşən kənd. Kənd Təməs kənd şurasının tərkibindədir.
== Coğrafi yerləşməsi ==
Məsafələr:
rayon mərkəzindən (Baymak): 54 km,
kənd sovetliyindən (Təməs): 9 km.
ən yaxın dəmiryol stansiyasından (Sibay stansiyası): 98 km.
== Əhali ==
=== Milli tərkibi ===
2002-ci ildə keçirilən Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınmasına əsasən kənddə başqırdlar (99%) üstünlük təşkil edir.
Əmin Abid
Əhmədov Əmin Mütəllib oğlu (1898, Bakı – 21 oktyabr 1937, Basqal, İsmayıllı rayonu) — tənqidçi, ədəbiyyatşünas, şair. 1934-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü.
== Həyatı ==
Əmin Abid Gültəkin 1898-ci ildə Bakıda anadan olmuşdur. İlk təhsilini burada almışdır. Türkiyəyə səfər etmişdir (1919). Türkiyədə pedaqoji məktəbi bitirdikdən sonra İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir (1919–1926). İlk gənclik dövründən sərbəst və heca vəznində şeirlər yazmışdır. "Yeni Qafqaz", "Azəri-türk", "Odlu yurd" və digər jurnallarda Gültəkin təxəllüsü ilə dərc etdirdiyi şerlərində Azərbaycan Milli Demokratik Cümhuriyyətinin bolşevik ordusu tərəfındən vəhşicəsinə işğalına, Sibirə sürgünlərə, təqib və təhqirlərə qarşı etirazla yanaşı, sabaha — üç rəngli ay-ulduzlu bayrağın müstəqil Azərbaycan üzərində dalğalanacağı günə inamı güclü idi. Ona görə də mühacirətdə yaşayan Azərbaycan gənclərinin konfrans və toplantılarında oxunmuş, hamını birliyə, mübarizəyə ruhlandırmışdır. Onun Türkiyədə qələmə aldığı şeirlər siyasi mühacirlərin köməyi ilə "Buzlu cəhənnəm" adı altında ayrıca kitabda nəşr edilmişdir.
Əmin Cümeyyil
Əmin Cəmayel (ərəb. أمين الجميّل; 22 yanvar 1942, Bikfəyya[d], Böyük Livan) — Livan dövlət xadimi.
== Həyatı ==
Əmin Cəmayel 22 yanvar 1942-ci ildə Bikfəyya qəsəbəsində anadan olmuşdur. O, 1970-ci ildə millət vəkili seçilmişdir. Qardaşı Bəşir Cəmayelin 1982-ci ilin sentyabrında öldürülməsindən sonra ölkə prezidenti olmuşdur. Milliyətçi olan Cəmayel ölkəsinin dinamik güvvələrinin birləşməsi və xarici qüvvələrin ölkədən sıxışdırılması üçün çalışırdı. Beynəlxalq aləmdən dəstək gözləyən Cəmayel İsrail Silahlı Qüvvələrinin Livandan geri çəkilməsi üçün 1982-ci ilin dekabrında İsrail hökuməti ilə görüşlər keçirmişdi. O, İsveçrədə "Beynəlxalq sülh konfransının" keçirilməsinin və Livanda sülhün bərqərar olmasının təşəbbüskarı olmuşdur. Cəmayel Suriya və onun Livandakı müttəfiqləri ilə kompromisə nail olmağa çalışmışdır. O, 1988-ci ildə prezidentlik müddəti bitdikdən sonra istefa vermişdir.
Əmin Cüməyyil
Əmin Cəmayel (ərəb. أمين الجميّل; 22 yanvar 1942, Bikfəyya[d], Böyük Livan) — Livan dövlət xadimi.
== Həyatı ==
Əmin Cəmayel 22 yanvar 1942-ci ildə Bikfəyya qəsəbəsində anadan olmuşdur. O, 1970-ci ildə millət vəkili seçilmişdir. Qardaşı Bəşir Cəmayelin 1982-ci ilin sentyabrında öldürülməsindən sonra ölkə prezidenti olmuşdur. Milliyətçi olan Cəmayel ölkəsinin dinamik güvvələrinin birləşməsi və xarici qüvvələrin ölkədən sıxışdırılması üçün çalışırdı. Beynəlxalq aləmdən dəstək gözləyən Cəmayel İsrail Silahlı Qüvvələrinin Livandan geri çəkilməsi üçün 1982-ci ilin dekabrında İsrail hökuməti ilə görüşlər keçirmişdi. O, İsveçrədə "Beynəlxalq sülh konfransının" keçirilməsinin və Livanda sülhün bərqərar olmasının təşəbbüskarı olmuşdur. Cəmayel Suriya və onun Livandakı müttəfiqləri ilə kompromisə nail olmağa çalışmışdır. O, 1988-ci ildə prezidentlik müddəti bitdikdən sonra istefa vermişdir.
Əmin Hafiz
Əmin əl-Hafiz (ərəb. أمين الحافظ; 27 iyul 1921, Hələb - 17 dekabr 2009) - Suriyanın eks-prezidenti.
== Həyatı ==
1946-cı ildə hərbi fakültəni bitirdikdən sonra 1948-ci il Suriya-İsrail müharibəsinin iştirakçısı olan Əmin Hafiz 1958-ci il ildə Suriya Misir vahid dövlətinin qurulmasında aktiv iştirak edən görkəmli zabitlərdən biri olub. O, 1963–1966-cı illərdə Suriya prezidenti olub.
Əmin Xınalıqlı
Əmin Xınalıqlı — XVIII-XIX əsrlərdə yaşamış Xınalıq əsilli Azərbaycan şairi.
== Həyatı və fəaliyyəti ==
Dədə Əmin Xınalıqlı Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstan” ədəbi dərnəyində iştirak etmişdir. Şair qoşma janrında şeirlər yazıb. Şeirlərində zəmanədən şikayət, ədalətsizliyə, varlanmaq ehtirasına qarşı tənqid çox güclüdür. Xınalıqlı Dədə Əmin xalq həyatı ilə sıx bağlı olduğundan şeirlərində ictimai motivlər güclüdür. Onun “Getdi” qoşmasında fəlsəfi düşüncələr fonunda sosial motivləri önə çıxır.
Təkəbbür dağların həmrahi olan
Vədə tamam oldu, qarıdı getdi,
Çəkildi zimistan, yaz bəhərləndi.
İsti havasında əridi, getdi.
Ustadın dinləyən nəsihət aldı,
Heyif, günüm keçdi, ömrüm azaldı,
Bülbül qönçə üçün zarıncı qaldı,
Bağçalar dolusu bar idi getdi.
Haqqın tərəfdarı danışmaz yalan,
Eyləməz özgənin malını talan,
Hər kəsə dünyada son nəsib olan
Beş arşın ağ idi, sarıdı getdi.
Əmin Əfəndiyev
Əmin Tahir oğlu Əfəndiyev (18 may 1933, İlisu, Qax rayonu – 2014, Bakı) — filologiya elmləri doktoru, dosent, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, respublikada elmi mühitin Azərbaycan ədəbiyyatı, ədəbi tənqid və ədəbi əlaqələr sahəsində çoxsaylı elmi əsərlərin müəllifi və milli biblioqrafiya məktəbinin əsasını qoyan peşəkar biblioqraf.
== Həyatı ==
Əmin Tahir oğlu Əfəndiyev Qax rayonunun İlisu kəndində müəllim ailəsində anadan olub. İlisu elm aləminə məşhur şəxsiyyətlər vermişdir. Həmin şəxsiyyətlərin sırasına daxil olan Əmin Əfəndiyev də bu kəndin təbiətinin özü kimi saf, dəyanətli, qürurlu və zəhmətkeş bir ziyalıdır. Onun həyat kredosu humanizm, insanlıq duyğusu, zəhmətsevərlik, xeyirxahlıq, sədaqət, elinə-gününə, doğmalarına və yaxınlarına, həmkarlarına olan qayğısı, böyük məhəbbətidir.
1941–1952-ci illərdə Qax rayon orta məktəbində təhsil alıb. 1957-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universiteti Filologiya fakültəsinin "Kitabxanaşünas-biblioqraf" ixtisasını bitirib. Əmək fəaliyyətinə Universitetin kitabxanasında başlayıb, sonra M. F. Axundov adına Azərbaycan Respublika Dövlət Kitabxanasında (1958–1976) baş biblioqraf, məlumat-biblioqrafiya şöbəsinin müdiri, elmi işlər üzrə direktor müavini vəzifələrində çalışıb.
1959-cu ildə müəllifin ilk biblioqrafik oçerki – "Amerika ədəbiyyatı Azərbaycan dilində" dövri mətbuatda çap olundu. Bundan sonra Azərbaycan ədəbiyyatının ayrı-ayrı xalqların dillərində nəşri vəziyyətini işıqlandıran silsilə biblioqrafik oçerkləri –"Azərbaycan ədəbiyyatı özbək dilində", "Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri", "S. Vurğunun əsərləri SSRİ xalqlarının dillərində", "M. Ə. Sabir A. Tukayın tərcüməsində" və s.
Məhəmməd Əmin
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (az.-əski. محمد امین رسولزاده; tam adı: Məhəmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə; 31 yanvar 1884, Novxanı, Bakı qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya imperiyası – 6 mart 1955, Ankara, Türkiyə) — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən biri, Azərbaycan ictimai-siyasi və dövlət xadimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının sədri (may-dekabr 1918).
Onun "Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!" ifadəsi XX əsrdə Azərbaycanda müstəqillik hərəkatının şüarı olmuşdur.
== Həyatı ==
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1884-cü il yanvarın 31-də Bakının Novxanı kəndində anadan olmuşdur. Onun bilinən ən köhnə əcdadı, Novxanı kəndinin sakini Məhəmmədtağı Kərbəlayı Əliəkbər oğludur. Din xadimi olan atası oğlunu pedaqoq Sultan Məcid Qənizadənin müdir olduğu ikinci "Rus-müsəlman" məktəbinə qoymuş, buranı bitirdikdən sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə öz təhsilini Bakı Texniki məktəbində, rus dilində davam etdirmişdir, lakin təhsilini yarımçıq qoyaraq siyasi fəaliyyətə başlamışdır.
=== Sovet dövrü ===
Aprel işğalından sonra Bakıda qalmağın təhlükəli olduğunu və daim axtarıldığını hiss edərək Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Bakını tərk edərək Abbasqulu Kazımzadə ilə Lahıca getdi, lakin Lahıcda vəziyyət getdikcə gərginləşirdi. Onun ciddi izlənilməsi haqqında məlumatlar da çatdırılırdı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1920-ci ilin avqustun 25-də Lahıcdan çıxıb Qaraməryəm istiqamətinə gedərkən həbs olundu. XI Ordunun Hərbi İnqilabi Şurasının Xüsusi şöbəsinin 1931 saylı həbs vərəqi əsasında Abbasqulu Kazımzadə ilə birgə həbs olunan Məhəmməd Əmin bəy özü haqqında 36 yaşı olduğunu, orta təhsilli və jurnalist olduğunu, hökumətdə olduğunu, Müsavat Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin sədri olduğunu, öz hesabına yaşadığını və ailəli olduğunu açıqlamışdır.
Məmməd Əmin
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (az.-əski. محمد امین رسولزاده; tam adı: Məhəmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə; 31 yanvar 1884, Novxanı, Bakı qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya imperiyası – 6 mart 1955, Ankara, Türkiyə) — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən biri, Azərbaycan ictimai-siyasi və dövlət xadimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının sədri (may-dekabr 1918).
Onun "Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!" ifadəsi XX əsrdə Azərbaycanda müstəqillik hərəkatının şüarı olmuşdur.
== Həyatı ==
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1884-cü il yanvarın 31-də Bakının Novxanı kəndində anadan olmuşdur. Onun bilinən ən köhnə əcdadı, Novxanı kəndinin sakini Məhəmmədtağı Kərbəlayı Əliəkbər oğludur. Din xadimi olan atası oğlunu pedaqoq Sultan Məcid Qənizadənin müdir olduğu ikinci "Rus-müsəlman" məktəbinə qoymuş, buranı bitirdikdən sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə öz təhsilini Bakı Texniki məktəbində, rus dilində davam etdirmişdir, lakin təhsilini yarımçıq qoyaraq siyasi fəaliyyətə başlamışdır.
=== Sovet dövrü ===
Aprel işğalından sonra Bakıda qalmağın təhlükəli olduğunu və daim axtarıldığını hiss edərək Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Bakını tərk edərək Abbasqulu Kazımzadə ilə Lahıca getdi, lakin Lahıcda vəziyyət getdikcə gərginləşirdi. Onun ciddi izlənilməsi haqqında məlumatlar da çatdırılırdı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1920-ci ilin avqustun 25-də Lahıcdan çıxıb Qaraməryəm istiqamətinə gedərkən həbs olundu. XI Ordunun Hərbi İnqilabi Şurasının Xüsusi şöbəsinin 1931 saylı həbs vərəqi əsasında Abbasqulu Kazımzadə ilə birgə həbs olunan Məhəmməd Əmin bəy özü haqqında 36 yaşı olduğunu, orta təhsilli və jurnalist olduğunu, hökumətdə olduğunu, Müsavat Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin sədri olduğunu, öz hesabına yaşadığını və ailəli olduğunu açıqlamışdır.
Əmin Cəmayel
Əmin Cəmayel (ərəb. أمين الجميّل; 22 yanvar 1942, Bikfəyya[d], Böyük Livan) — Livan dövlət xadimi.
== Həyatı ==
Əmin Cəmayel 22 yanvar 1942-ci ildə Bikfəyya qəsəbəsində anadan olmuşdur. O, 1970-ci ildə millət vəkili seçilmişdir. Qardaşı Bəşir Cəmayelin 1982-ci ilin sentyabrında öldürülməsindən sonra ölkə prezidenti olmuşdur. Milliyətçi olan Cəmayel ölkəsinin dinamik güvvələrinin birləşməsi və xarici qüvvələrin ölkədən sıxışdırılması üçün çalışırdı. Beynəlxalq aləmdən dəstək gözləyən Cəmayel İsrail Silahlı Qüvvələrinin Livandan geri çəkilməsi üçün 1982-ci ilin dekabrında İsrail hökuməti ilə görüşlər keçirmişdi. O, İsveçrədə "Beynəlxalq sülh konfransının" keçirilməsinin və Livanda sülhün bərqərar olmasının təşəbbüskarı olmuşdur. Cəmayel Suriya və onun Livandakı müttəfiqləri ilə kompromisə nail olmağa çalışmışdır. O, 1988-ci ildə prezidentlik müddəti bitdikdən sonra istefa vermişdir.
Əmin Razi
Əmin Əhməd oğlu Razi (az.-əski. امین رازی ləqəbi: Ümid) — Səfəvilər dövrünə (16–17-ci əsrlər) aid Azərbaycanlı coğrafiyaşünas və yazıçı olub. Bətləmiusun Əl-Məcisti yeddi iqlim sisteminə əsaslanaraq məşhurYeddi iqlim (fars. هفت اقلیم — həft iqlim) adlı coğrafi təzkirəsinin yazmışdır.
Razi Səfəvi dövlətinin Rey şəhərində ziyalı ailədə anadan olmuşdur. Onun atası Mirzə Əhməd Tehrani Şah I Təhmasib tərəfindən Rey şəhərinin rəisi təyin olunmuşdur. Onun əmisi Məhəmməd Şərif şair və Xorasan vilayyətinin başçısının naziri və sonra da Şahın naziri olmuşdur.
Razi qeyd edir ki, o, qamusunu hicri təqviminə görə 1002-ci ildə (1593 miladi) altı il işlədikdən sonra tamamladı, baxmayaraq ki, indiyə qədər olan əsərdə daha kiçik tarixə aid əlavələr var. Onun doğum və ölüm tarixləri məlum deyil.
Səfəvi sarayının üzvü olan Əmin Razi Şah Abbas dönəmində Hindistana gedərək Cahangir şahla görüşmüşdür, başqa məlumata görə, Əkbər Şahın dövründə Muğal Hindistanına səfər etmiş ola bilər.
Mehmed Əmin Paşa
Mehmed Əmin Paşa (d. 1813 - ö. 9 sentyabr 1871) — Sultan Əbdülməcid və Sultan Əbdüləziz səltənətlərində 3 dəfə - ümumilikdə 1 il 9 ay 9 gün sədrəzəm olmuş Osmanlı dövlət adamı.
== Həyatı ==
1813-cü ildə Kipr adasına bağlı Pafos qəzasında dünyaya gəlmişdir. Atası xəzinədar kəndxudası Mehmed Əmin Əfəndinin qardaşı Hüseyn Əfəndidir. Əmisi vasitəsilə İstanbula gəldi və Əndərunda xəzinə bölümünə alındı. Burda saray tərbiyəsi aldıqdan sonra kapitan rütbəsiylə hərbi dərslər aldı. 1833-1834-cü illərdə London və Parisdə təhsilini davam etdirdi. Döndükdən sonra mayor rütbəsi aldı ancaq hərbi təlimini tamamlamaq üçün yenidən Parisə göndərildi. Sultan Əbdülməcidin cülusunda İstanbula gəldi.
Mehmed Əmin Yurdaqul
Mehmed Əmin Yurdaqul (türk. Mehmed Emin Yurdakul; 13 may 1869, Beşiktaş, İstanbul ili – 14 yanvar 1944, İstanbul) — Türk şairi, millət vəkili. "Türk şairi", "Milli şair" kimi anılır.
== Həyatı ==
Mehmet Əmin Yurdaqul 1869-cu ildə İstanbulun Beşiktaş məhəlləsində doğulmuşdu. Arası bir balıqçı olan Salih rəis, anası isə Ədirnədən köçüb İstanbula yerləşmiş olan Əminə xanım idi.
Mehmet Əmin Yurdaqul Beşiktaş Əsgəri Rüştiyesini bitirdikdən sonra edadiyyə məktəbə davam etmiş, ancaq bitirə bilməmişdir. Bir müddət Huquq Məktəbinə də oxumuşdur.
Mehmet Əmin Yurdaqul Əhməd Ağaoğlu, Dr. Fuat Salih, Əhməd Fərid kimi ziyalılarla birlikdə "Türk kültürü, dili və sənətinin gəlişdirilməsi məqsədilə" qurulan Türk ocağı adlı təşkilatın qurucuları arasında yer aldı. Təşkilatın ilk başqanı oldu.
Məhməd Əmin Yurdaqul
Mehmed Əmin Yurdaqul (türk. Mehmed Emin Yurdakul; 13 may 1869, Beşiktaş, İstanbul ili – 14 yanvar 1944, İstanbul) — Türk şairi, millət vəkili. "Türk şairi", "Milli şair" kimi anılır.
== Həyatı ==
Mehmet Əmin Yurdaqul 1869-cu ildə İstanbulun Beşiktaş məhəlləsində doğulmuşdu. Arası bir balıqçı olan Salih rəis, anası isə Ədirnədən köçüb İstanbula yerləşmiş olan Əminə xanım idi.
Mehmet Əmin Yurdaqul Beşiktaş Əsgəri Rüştiyesini bitirdikdən sonra edadiyyə məktəbə davam etmiş, ancaq bitirə bilməmişdir. Bir müddət Huquq Məktəbinə də oxumuşdur.
Mehmet Əmin Yurdaqul Əhməd Ağaoğlu, Dr. Fuat Salih, Əhməd Fərid kimi ziyalılarla birlikdə "Türk kültürü, dili və sənətinin gəlişdirilməsi məqsədilə" qurulan Türk ocağı adlı təşkilatın qurucuları arasında yer aldı. Təşkilatın ilk başqanı oldu.
Məhəmməd Əmin Bugra
Məhəmməd Əmin Buğra (həmçinin Muḥammad Amīn Bughra; uyğ. مۇھەممەد ئىمىن بۇغرا, محمد أمين بغرا, Муххамад Эмин Бугро; çin. 穆罕默德·伊敏 pinyin Mùhǎnmòdé·Yīmǐn; həmçinin Türkiyə ləhcəsində Mehmet Emin Buğra; 1901–1965) — Şərqi Türkistan İslam Respublikasının yaradıcılarından və liderlərindən biri, Şərqi Türkistan İstiqlaliyyət hərəkatı nümayəndəsi. Məhəmməd Əmin Buğra cədiçilik hərəkatının görkəmli liderindən biridir.
== Həyatı ==
1937-ci ilin yazında Cənubi Sincanda yenidən üsyan başladı. Uyğurların bu üsyanı qaldırmasına sıra amillər təsir etmişdir. Türk müsəlmanlarını sakitləşdirmək üçün Şen Şitsai onları arasından müstəqillik tərəfdarı olmayan bəzi nüfuzlu liderləri, o cümlədən Hacı Niyazi Xocanı və Kumul üsyanının başqa bir lideri (20 fevral 1931 - 30 noyabr 1931) Yulbars Xanı Qaşqar və Urumçidə vəzifələrə təyin etmişdi.
Eyni zamanda, İslamın təməl prinsiplərinə hücum edən təhsil islahatları və cənuba yayılmış ateist təbliğat proqramı yerli əhalini Şen hökümətindən daha da uzaqlaşdırırdı. Qaşqarda varlı bir müsəlman, Turfan üsyanının keçmiş lideri (1932), Şenin təyin etdiyi şəxslərdən biri olan Mahmud Sijan, hökumətə qarşı çıxışların əsas rəhbəri oldu.
Bu vaxt Sərdar Məhəmməd Haşim Xanın rəhbərliyi altında Əfqanıstanda, Şərqi Türkistan İslam Respublikasının (ilk Şərqi Türkistan Cümhuriyyəti olaraq bilinən ŞTİR) sürgündəki liderlərindən biri Məhəmməd Əmin Buğra 1935-ci ildə Yaponiya səfirinə "Yaponiya protektoratı altında, silah-sursat və maliyyə ilə Tokionun təmin edəcəyi "Şərqi Türkistan Cümhuriyyəti" qurulması barədə ətraflı bir plan təklif edərək" müraciət etmişdi.
Məhəmməd Əmin Dilsuz
Məhəmməd Əmin Dilsuz (XIX əsr, Təbriz – XVIII əsr, Təbriz) — XIX əsr Azərbaycan şairi.
== Həyatı ==
XIX əsrin məşhur şairlərindən olan Məhəmməd Əmin Dilsuzun həyat yolu, doğum və ölüm tarixi haqqında ətraflı məlumat yoxdur. F.Köçərlinin yazdığına görə 1834-cü ildə "hali-həyatda imiş və özü dəxi müsinn halında vəfat edibdir".
"Ustad" ləqəbi ilə tanınan Dilsuz əsərlərini azərbaycan və fars dillərində yazmışdır. Onun divanı Təbrizdə dəfələrlə çap olunmuşdur. Şeirləri qəzəl, qəsidə, müxəmməs;, rübai, saqinamə, növhə və sinəzənlərdən ibarətdir.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (az.-əski. محمد امین رسولزاده; tam adı: Məhəmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə; 31 yanvar 1884, Novxanı, Bakı qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya imperiyası – 6 mart 1955, Ankara, Türkiyə) — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən biri, Azərbaycan ictimai-siyasi və dövlət xadimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının sədri (may-dekabr 1918).
Onun "Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!" ifadəsi XX əsrdə Azərbaycanda müstəqillik hərəkatının şüarı olmuşdur.
== Həyatı ==
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1884-cü il yanvarın 31-də Bakının Novxanı kəndində anadan olmuşdur. Onun bilinən ən köhnə əcdadı, Novxanı kəndinin sakini Məhəmmədtağı Kərbəlayı Əliəkbər oğludur. Din xadimi olan atası oğlunu pedaqoq Sultan Məcid Qənizadənin müdir olduğu ikinci "Rus-müsəlman" məktəbinə qoymuş, buranı bitirdikdən sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə öz təhsilini Bakı Texniki məktəbində, rus dilində davam etdirmişdir, lakin təhsilini yarımçıq qoyaraq siyasi fəaliyyətə başlamışdır.
=== Sovet dövrü ===
Aprel işğalından sonra Bakıda qalmağın təhlükəli olduğunu və daim axtarıldığını hiss edərək Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Bakını tərk edərək Abbasqulu Kazımzadə ilə Lahıca getdi, lakin Lahıcda vəziyyət getdikcə gərginləşirdi. Onun ciddi izlənilməsi haqqında məlumatlar da çatdırılırdı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1920-ci ilin avqustun 25-də Lahıcdan çıxıb Qaraməryəm istiqamətinə gedərkən həbs olundu. XI Ordunun Hərbi İnqilabi Şurasının Xüsusi şöbəsinin 1931 saylı həbs vərəqi əsasında Abbasqulu Kazımzadə ilə birgə həbs olunan Məhəmməd Əmin bəy özü haqqında 36 yaşı olduğunu, orta təhsilli və jurnalist olduğunu, hökumətdə olduğunu, Müsavat Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin sədri olduğunu, öz hesabına yaşadığını və ailəli olduğunu açıqlamışdır.
Məhəmməd Əmin Zəki
Məhəmməd Əmin Zəki (kürd. Mihemed Emîn Zekî; 1880, Süleymaniyyə – 1948) — kürd yazıçısı, tarixçisi və siyasətçisi.
== Həyatı ==
Məhəmməd Əmin Zəki 1880-ci ildə Osmanlı imperiyasının Süleymaniyyə şəhərində anadan olmuşdur. O, Süleymaniyyə Hərbi Məktəbi və Bağdad Hərbi Liseyində təhsil aldıqdan sonra 10 fevral 1902-ci ildə Osmanlı Hərbi Akademiyasından məzuz olaraq Osmanlı ordusuna qatılmışdır. Məhəmməd Əmin Zəki 11 yanvar 1905-ci ildə İstanbuldakı Osmanlı Hərbi Texnikumunu fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. O, daha sonra Osmanlı ordusunda qərargah zabiti kimi xidmət etmişdir. Məhəmməd Əmin Zəki Bağdad Hərb Tarixi kafedrasını tərk etmiş və 23 iyul 1923-cü ildə İraq Hərbi Akademiyasında mühazirələr oxumağa başlamışdır. O həmçinin, 1920-ci illərdə Britaniya mandatı altında İraq administrasiyasında çalışmış və 1928-ci ildə müdafiə naziri təyin edilmişdir. Onun kürd xalqı və dövlətlərinin tarixinə dair iki cildlik kitabı bu mövzuda məşhur əsərlərdən biridir olmuş, ingilis və ərəb dillərinə tərcümə edilmişdir. Məhəmməd Əmin Zəki 1944-cü ilin dekabrından 1946-cı ilin iyununa qədər Deputatlar Palatasının sədri olmuşdur.
Məmməd Əmin Azadvətən
Məmməd Əmin Azadvətən (1905, Cənubi Azərbaycan – 1974, Urmiya) — Azərbaycanın Demokrat Firqəsi Urmiyə vilayəti komitəsinin sədri, fadilərin başçısı, Milli Məclis üzvü.
== Həyatı ==
Məmməd Əmin Azadvətən Urmiyənin Nazlıçay mahalındandır. O gənc ikən ictimai mübarizə meydanlarına qədəm qoymuş Rza xanın milətin mənafeinə zidd siyasətini və məqsədini əhali içərisində açıqlamiş, ifşa etmişdir. 1933-cü ildə Urmiyə qoşunu başçısı tərəfindən tutulub bir muddət Urmiyədə həbsdə saxlanıldıqdan sonra ömürluk olaraq Zəncana sürgün olunmuşdur.
Zəncan nəzmiyə idarəsi və fərmandarlığı Azadvətən-in siyasi fəaliyətinin qarşısını almaq, onu göz altında saxlamaq məqsədilə, zəncan bələdiyə idarəsində süpürgəçilərin başçısıvəzifəsinə işə qəbul etmişdir zəncanda 8 il süpürgəndə qaldığı zaman iş yoldaşlarından və sürgündə olanlardan əlavə bir çoxlarının hörmət və mühəbbətini qazanmış onları öz mütərəqqi fikirlərinə cəlb edəbilmişdir. 1940-cı ilin payızında o siyasi fəaliyət nəticəsində yenidən həbsə alınmışdır. 4 ay zəncan nəzmiyəsində saxlanıldıqdan sonra Tehran-ın Qəsri Qacar zindanına göndərilmişdir. 1941-ci ildə Rza xan diktatorluğunun yıxılması ilə Azadvətən də azad olub Zancana qayıdır.
1943-cü ilini son vaxtlarında Azadvətən öz doğma şəhəri Urmuya gedərək firqənin yaradılmasında və möhkəmləndirlməsində fəal iştirak edir, Urmiyə şəhərinin firqə başçısı seçilir. 1945-ci ildə A. D. F-nin (Azərbaycan Demokrat Fiqəsi) təşkilindən sonra Urmiyə komitəsində fəaliyətine davam etdirərək, firqənin şuarlarını məramnamə və məqsədine kəndlilərə izah etməkdə var gücünü sərf edir.
Məmməd Əmin Qazıyev
Məmməd Əmin Adil oğlu Qazıyev (12 noyabr 1914, İrəvan – 14 iyun 1982, Bakı) Azərbaycanın əməkdar elm xadimi, tarix elmləri doktoru, ADU-nun professoru. Azərbaycan Tarix Muzeyinin keçmiş direktoru.
== Həyatı ==
Məmməd Əmin Adil oğlu Qazıyev 1914-cü il noyabrın 12-də İrəvan quberniyasının İrəvan şəhərində Qazıyevlar nəslinin iki qolunu özündə birləşdirmiş savadlı zadəgan ailəsində doğulmuşdur.19 30-cu ildə Bakıda orta məktəbi bitirdikdən sonra Bakı şəhər arxiv idarəsində arxiv müdiri vəzifəsində işləməyə başlamışdır. Anası, Tacı xanım Bağırbəyova ana tərəfdən əmək fəaliyyətini dəftərxana işçisi qismində başlayıb İrəvan Quberniya İdarəsinin vitse-qubernatoru mənsəbinə çataraq həqiqi dövlət müşaviri rütbəsini alan İsmayıl bəy Qazıyevin nəvəsi idi. Çoxillik qüsursuz dövlət xidmətinə görə o, IV dərəcəli Müqəddəs Vladimir, II və III dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordenlərinə, 40 illik qüsursuz qulluğa görə Fərqlənmə Nişanına, III Aleksandrın şərəfinə kəsilmiş gümüş medala və İranın "Şire-Xurşid" ordeninə layiq görülmüşdür. M. Qazıyevin ata tərəfdən ulu babası bir neçə il İrəvan Şəhər Dumasının üzvü idi. Dövrünün savadlı adamı olan oğlu, M. Qazıyevin babası Hüseyn bəy Qazıyev də İrəvan Şəhər Dumasına üzv seçilmiş, burada notarius vəzifəsində çalışırdı. M. Qazıyevin atası Adil bəy Qazıyev İrəvan gimnaziyasını bitirərək təhsilini Moskva Universitetinin hüquq fakültəsində davam etdirmiş, sonra isə valideynin yolunu tutub notariat sahəsində fəaliyyət göstərmişdi.
== Fəaliyyəti ==
1933–1934-cü illərdə M. N. Pokrovski adına Moskva Tarix-Arxiv İnstitutunda oxumuşdur. 1939-cu ildə S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsini bitirdikdən sonra onu Azərbaycan tarixi kafedrasında müəllim vəzifəsində saxlamışlar.
Məmməd Əmin Rəsulzadə
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (az.-əski. محمد امین رسولزاده; tam adı: Məhəmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə; 31 yanvar 1884, Novxanı, Bakı qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya imperiyası – 6 mart 1955, Ankara, Türkiyə) — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən biri, Azərbaycan ictimai-siyasi və dövlət xadimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının sədri (may-dekabr 1918).
Onun "Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!" ifadəsi XX əsrdə Azərbaycanda müstəqillik hərəkatının şüarı olmuşdur.
== Həyatı ==
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1884-cü il yanvarın 31-də Bakının Novxanı kəndində anadan olmuşdur. Onun bilinən ən köhnə əcdadı, Novxanı kəndinin sakini Məhəmmədtağı Kərbəlayı Əliəkbər oğludur. Din xadimi olan atası oğlunu pedaqoq Sultan Məcid Qənizadənin müdir olduğu ikinci "Rus-müsəlman" məktəbinə qoymuş, buranı bitirdikdən sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə öz təhsilini Bakı Texniki məktəbində, rus dilində davam etdirmişdir, lakin təhsilini yarımçıq qoyaraq siyasi fəaliyyətə başlamışdır.
=== Sovet dövrü ===
Aprel işğalından sonra Bakıda qalmağın təhlükəli olduğunu və daim axtarıldığını hiss edərək Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Bakını tərk edərək Abbasqulu Kazımzadə ilə Lahıca getdi, lakin Lahıcda vəziyyət getdikcə gərginləşirdi. Onun ciddi izlənilməsi haqqında məlumatlar da çatdırılırdı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1920-ci ilin avqustun 25-də Lahıcdan çıxıb Qaraməryəm istiqamətinə gedərkən həbs olundu. XI Ordunun Hərbi İnqilabi Şurasının Xüsusi şöbəsinin 1931 saylı həbs vərəqi əsasında Abbasqulu Kazımzadə ilə birgə həbs olunan Məhəmməd Əmin bəy özü haqqında 36 yaşı olduğunu, orta təhsilli və jurnalist olduğunu, hökumətdə olduğunu, Müsavat Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin sədri olduğunu, öz hesabına yaşadığını və ailəli olduğunu açıqlamışdır.
Əmin Abid Gültəkin
Əhmədov Əmin Mütəllib oğlu (1898, Bakı – 21 oktyabr 1937, Basqal, İsmayıllı rayonu) — tənqidçi, ədəbiyyatşünas, şair. 1934-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü.
== Həyatı ==
Əmin Abid Gültəkin 1898-ci ildə Bakıda anadan olmuşdur. İlk təhsilini burada almışdır. Türkiyəyə səfər etmişdir (1919). Türkiyədə pedaqoji məktəbi bitirdikdən sonra İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir (1919–1926). İlk gənclik dövründən sərbəst və heca vəznində şeirlər yazmışdır. "Yeni Qafqaz", "Azəri-türk", "Odlu yurd" və digər jurnallarda Gültəkin təxəllüsü ilə dərc etdirdiyi şerlərində Azərbaycan Milli Demokratik Cümhuriyyətinin bolşevik ordusu tərəfındən vəhşicəsinə işğalına, Sibirə sürgünlərə, təqib və təhqirlərə qarşı etirazla yanaşı, sabaha — üç rəngli ay-ulduzlu bayrağın müstəqil Azərbaycan üzərində dalğalanacağı günə inamı güclü idi. Ona görə də mühacirətdə yaşayan Azərbaycan gənclərinin konfrans və toplantılarında oxunmuş, hamını birliyə, mübarizəyə ruhlandırmışdır. Onun Türkiyədə qələmə aldığı şeirlər siyasi mühacirlərin köməyi ilə "Buzlu cəhənnəm" adı altında ayrıca kitabda nəşr edilmişdir.
