eksperimenti sözü azərbaycan dilində

Filadelfiya eksperimenti (ing. Philadelphia Experiment) — ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələri tərəfindən aparılan əfsanəvi eksperimentdir. 28 oktyabr 1943-cü ildə ABŞ donanmasının Pensilvaniya əyalətinə bağlı olan Filadelfiya şəhərinin limanında baş verən təcrübədir. İddiaya görə, donanmaya aid bir qoruma destroyeri olan DE 173 sinifi 1240 tonluq "USS Eldridge" bir neçə dəqiqə içərisində 600 km.-dən çox bir uzaqlığa gedib və təkrar gəlmişdir. Təcrübənin varlığı mövzusunda heç bir dəlil yoxdur. Amerika donanması da belə bir təcrübənin qeydlərdə var olmadığını ifadə etmişdir. Al Bielek xaric təcrübəyə qatıldığı iddia edilən bütün əsgərlər bunu yalan, hekayənin bir aldatmaca olduğunu söyləmişlər. Bielekin hekayəsi də daha sonra təkzib olunmuşdu. Layihənin digər adı "Göy qurşağı" əməliyyatıdır (ing. Rainbow Project).

Sidni Foksun fikrincə, ilk aminturşular ibtidai okeanda əmələ gəldikdən dərhal sonra bir vulkanın yanındakı qayalıqlara sürükləniblər. Sonra da tərkibində aminturşular olan qarışıqdakı su yüksək temperatur nəticəsində buxarlanıb. Beləliklə, “quruyan” aminturşular zülalları əmələ gətirmək üçün birləşə bilərlər. Lakin bu “qarışıq” iddia elm dünyası tərəfindən mənimsənilmədi. Çünki aminturşular Foksun irəli sürdüyü dərəcədə temperatura qarşı müqavimət göstərə bilməzdilər. Aparılan araşdırmalar aminturşuların yüksək temperaturda dərhal məhv olduqlarını üzə çıxarmışdır. Ancaq Foks həvəsdən düşmədi. Laboratoriyada “çox xüsusi şərtlər daxilində” saflaşdırılmış aminturşuları quru mühitdə isidərək birləşdirdi. Aminturşular birləşdirilmişdi, ancaq zülallar yenə əldə edilə bilmədi. Əldə etdiyi bir-birinə təsadüfən birləşmiş, bəsit və nizamsız aminturşular halqaları idi və hər hansı bir canlı zülalına bənzəmirdi.

ABŞ tədqiqatçısı Charles K. Hofling 1966-cı ildə tabe olma prosesini əyani əks etdirən eksperiment aparmışdır. Təcrübə çöl tədqiqatı metodu ilə, Amerika xəstəxanalarından birində aparılmışdır. == Təcrübənin şərtləri == Təcrübənin şərtləri xəstəxana administrasiyası ilə razılaşdırılmışdı. Bu şərtlərə görə doktor telefon vasitəsilə tibb bacısına əmr verməli idi ki, o, pasientə "Astroten" adlı dərmandan 20 mg versin. Bu dərmanın adı uydurma idi və xəstələr üçün nəzərdə tutulmuş dərman siyahısında bu ad yox idi, lakin həmin adda dərman şüşəsi eksperimentator tərəfindən əvvəlcədən dərman otağında qoyulmuşdu. Dərman şüşəsinin üstündə aydın şəkildə qeyd edilmişdi ki, maksimal doza 10 mg-dır. Bundan başqa əmr verən doktoru tibb bacısı tanımırdı. Səhiyyə sisteminin qaydaları sadalanmış şərtlərdə xəstəyə təyin edilmiş dərmanın verilməsini qadağan edir. Təcrübədən əvvəl Hofling bir qrup tibb bacısına və bu sahədə təhsil alan tələbələrə şərtləri izah edir və onların həmin situasiyada nə edəcəklərini soruşur. Sorğuya cavab verən on iki nəfərdən onu bildirdi ki, onlar belə əmri yerinə yetirməzdilər.

ABŞ tədqiqatçısı Charles K. Hofling 1966-cı ildə tabe olma prosesini əyani əks etdirən eksperiment aparmışdır. Təcrübə çöl tədqiqatı metodu ilə, Amerika xəstəxanalarından birində aparılmışdır. == Təcrübənin şərtləri == Təcrübənin şərtləri xəstəxana administrasiyası ilə razılaşdırılmışdı. Bu şərtlərə görə doktor telefon vasitəsilə tibb bacısına əmr verməli idi ki, o, pasientə "Astroten" adlı dərmandan 20 mg versin. Bu dərmanın adı uydurma idi və xəstələr üçün nəzərdə tutulmuş dərman siyahısında bu ad yox idi, lakin həmin adda dərman şüşəsi eksperimentator tərəfindən əvvəlcədən dərman otağında qoyulmuşdu. Dərman şüşəsinin üstündə aydın şəkildə qeyd edilmişdi ki, maksimal doza 10 mg-dır. Bundan başqa əmr verən doktoru tibb bacısı tanımırdı. Səhiyyə sisteminin qaydaları sadalanmış şərtlərdə xəstəyə təyin edilmiş dərmanın verilməsini qadağan edir. Təcrübədən əvvəl Hofling bir qrup tibb bacısına və bu sahədə təhsil alan tələbələrə şərtləri izah edir və onların həmin situasiyada nə edəcəklərini soruşur. Sorğuya cavab verən on iki nəfərdən onu bildirdi ki, onlar belə əmri yerinə yetirməzdilər.

Ilk dəfə 1961-ci ildə Stanley Milgram tərəfindən "Avtoritetə tabe olma" (Obedience to authority) adlandırdığı psixoloji experimentini New Haven şəhərində aparmışdır. Bu experimentin əsas məqsədi insanların avtoritet qarşısında itaətikarlığın həddini yoxlamaq idi. Yoxlamada müəllim (experimentin əsas aparıcısı — L) tələbəni (oyuncu — S) verilən hər bir yanlış cavabda süni elektrik şok altına salır və experimentin əsas gedişatından isə sadəcə müəllimin xəbəri olmur. Experimentin labor aparıcısı (həmçin oyuncu — V) müəllimə əmrlər verir. Verilən hər bir yanlış cavabda elektrik şok qövvəsi artırılır. Bu experiment müxtəlif variantlarda əks olunub. Qeyd etmək lazımdır ki, avtoritetə tabe olma dedikdə S. Milgram aşağı statuslu şəxsin yüksək statuslu şəxsə tabe olmasını nəzərdə tuturdu. == Experimentin elanı == Elan vasitəsilə könüllülər kiçik ödəniş ($4.5) müqabilində yaddaş və öyrənmənin tədqiqinə aid təcrübədə iştirak etməyə dəvət olunurlar. Könüllü Yel Universitetindəki laboratoriyaya gəldikdə ona və digər şəxsə izah edirlər ki, müəyyən linqvistik materialın öyrənilməsində cəzanın rolu tədqiq olunur. İki nəfərdən biri "müəllim", digəri "öyrənən" rolu oynamalıdır.

Ilk dəfə 1961-ci ildə Stanley Milgram tərəfindən "Avtoritetə tabe olma" (Obedience to authority) adlandırdığı psixoloji experimentini New Haven şəhərində aparmışdır. Bu experimentin əsas məqsədi insanların avtoritet qarşısında itaətikarlığın həddini yoxlamaq idi. Yoxlamada müəllim (experimentin əsas aparıcısı — L) tələbəni (oyuncu — S) verilən hər bir yanlış cavabda süni elektrik şok altına salır və experimentin əsas gedişatından isə sadəcə müəllimin xəbəri olmur. Experimentin labor aparıcısı (həmçin oyuncu — V) müəllimə əmrlər verir. Verilən hər bir yanlış cavabda elektrik şok qövvəsi artırılır. Bu experiment müxtəlif variantlarda əks olunub. Qeyd etmək lazımdır ki, avtoritetə tabe olma dedikdə S. Milgram aşağı statuslu şəxsin yüksək statuslu şəxsə tabe olmasını nəzərdə tuturdu. == Experimentin elanı == Elan vasitəsilə könüllülər kiçik ödəniş ($4.5) müqabilində yaddaş və öyrənmənin tədqiqinə aid təcrübədə iştirak etməyə dəvət olunurlar. Könüllü Yel Universitetindəki laboratoriyaya gəldikdə ona və digər şəxsə izah edirlər ki, müəyyən linqvistik materialın öyrənilməsində cəzanın rolu tədqiq olunur. İki nəfərdən biri "müəllim", digəri "öyrənən" rolu oynamalıdır.

Rosenhan eksperimenti - 1972-ci ildə ABŞ psixoloqu David Rosenhan (Stanford Universitetinin professoru) tərəfindən aparılmışdır. Təcrübə çöl eksperimenti və hadisənin öyrənilməsi metodlarına aiddir. Təcrübə psixiatrik klinikalarda qoyulan diaqnozların nə dərəcədə həqiqətə uyğun olduğunu yoxlamaq məqsədi daşıyırdı. Təcrübə iki hissədən ibarət idi. Birinci hissədə 8 nəfər iştirakçı uydurulmuş mental problem simptomu ilə müxtəlif psixiatrik klinikalara müraciət etdilər. Təcrübənin ikinci hissəsində bir neçə psixiatrik klinikaya xəbər verildi ki, növbəti üç ayda bir neçə şəxs onlara uydurma simptomlarla müraciət edəcək. == Təcrübənin birinci hissəsi == Təcrübənin iştirakçısı olan səkkiz psevdopasient (yalandan xəstə) müxtəlif sosial qruplardan seçildi. Qrupun tərkibi belə idi: 20 yaşlarında psixologiya ixtisaslı universitet məzunu, pediatr, psixiatr, rəssam, evdar qadın, və üç psixoloq (Rosenhan onlardan biri idi). Onların hamısı təcrübədə psevdonimlərlə iştirak edirdilər. Təcrübə ərzində səkkiz iştirakçı Amerikanın müxtəlif ştatlarında yerləşən müxtəlif səviyyəli 12 psixiatrik klinikaya xəstə kimi müraciət etdilər.

Vu eksperimenti – 1956-cı ildə çinli amerikalı fizik Tsien-Şianq Vu tərəfindən ABŞ Milli Standartlar Bürosunun Aşağı Temperatur Qrupu ilə birgə həyata keçirilən zərrəciklər və nüvə fizikası təcrübəsi idi. Təcrübənin məqsədi elektromaqnit və güclü qarşılıqlı təsirlərdə müəyyən edilmiş paritetin (və ya cütlük) saxlanmasının zəif qarşılıqlı təsirlərə də tətbiq edilib-edilmədiyini müəyyən etmək idi. Əgər P-saxlanması doğru olsaydı, dünyanın güzgü versiyası özünü indiki dünyanın güzgüdəki əksi kimi aparardı. Əgər P-saxlanması pozulsaydı, onda dünyanın güzgü versiyası ilə indiki dünyanın güzgü görüntüsünü ayırd etmək mümkün olardı. Təcrübə paritetin qorunmasının zəif qarşılıqlı təsirdə pozulduğunu, belə ki, insan bədəninə istinad etmədən sol və sağı operativ şəkildə müəyyən etməyə imkan verdiyini müəyyən etdi. Bu nəticəni pariteti qorunan kəmiyyət kimi qəbul edən fizika ictimaiyyəti gözləmirdi. Paritetin pozulması ideyasını irəli sürən və təcrübəni təklif edən nəzəri fiziklər Tsunq-Dao Li və Tsen-Ninq Yanq bu nəticəyə görə 1957-ci ildə Fizika üzrə Nobel mükafatını aldılar. Tsien-Şianq Vunun kəşfdəki rolu Nobel mükafatının qəbul nitqində qeyd edilsə də, o bu mükafata layiq görülmədi, lakin 1978-ci ilə Volf mükafatını qazandı. == Tarixi == 1927-ci ildə Yucin Viqner paritetin qorunması prinsipini irəli sürdü, bu ideyaya görə, mövcud dünya və onun güzgü görüntüsü olan dünya eyni şəkildə davranmalıdır yeganə fərq ondandır ki, sol və sağ yer dəyişir (məsələn, saat əqrəbi istiqamətində fırlanan bir saatın güzgüdəki versiyası qurulsaydı, o saat əqrəbinin əksinə fırlanırdı). Bu prinsip fiziklər tərəfindən geniş şəkildə qəbul edildi və P-saxlanması elektromaqnit və güclü qarşılıqlı təsirlərdə eksperimental olaraq təsdiqləndi.

Stenford həbsxana eksperimenti (ing. Stanford prison experiment) — insanın azadlığı məhdudlaşdırılanda düşdüyü şəraitə uyğunlaşma məsələsini tədqiq edən təcrübə. Təcrübə 1971-ci ildə amerikalı psixoloq Filipp Zimbardo tərəfindən Stenford Universiteti ərazisində qoyulub. Təcrübəyə öz xoşuna qoşulan tələbələr psixologiya fakultəsinin zirzəmisində hazırlanmış həbsxanada kimisi əsir, kimisi isə həbsxana gözətçisi rolunda bir müddət yaşamalı idi. Həbsdə olanlar və mühafizə öz rollarına tez uyğunlaşdılar. Az keçmiş həqiqətən də təhlükəli situasiyalar yarandı. Hər 3 keşikçidən birində sadist meyl peyda oldu. Həbsə salınmışlarsa mənəvi travma aldığından, onlardan bir neçəsi təcrübədən vaxtından əvvəl çıxarılmış və təcrübə dayandırılmışdı. Yarımçıq saxlanmasına baxmayaraq, nəticələrinə görə bu təcrübə ən qəddar təcrübələr sırasına daxil olub. == İstinadlar == == Xarici keçidlər == Zimbardo, P. (2007).

== Məzmun == Film Saatlıda aparılan elmi təcrübədən (dərin qazma quyusu) və eynilə həmin təcrübənin Kola yarımadasında da aparılmasından danışır. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === Rejissor: Miri Rzayev Ssenari müəllifi: Leonid Tahirov Operator: Sərdar Vəliyev, Köçəri Məmmədov Səs operatoru: Şamil Kərimov == Mənbə == Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 329-330.

Çin otağı arqumenti — ağıllı və insana bənzəyən proqramın kompüteri idarə etməsinə baxmayaraq proqram vasitəsilə işləyən kompüterdə "ağıl", "dərketmə " və ya "şüur" olması fikrini təkzib edir. Arqumenti ilk dəfə filosof Con Sörl 1980-ci ildə Behavioral and Brain Sciences jurnalında nəşr olunan "Ağıllar, Beyinlər və Proqramlar" adlı məqaləsində irəli sürüb. Sonrakı illərdə eksperiment geniş müzakirə edilmişdir. Arqumentin mərkəzi nöqtəsi Çin otağı kimi bilinən düşüncə eksperimentidir.

Stenford həbsxana eksperimenti (ing. The Stanford Prison Experiment) – Kayl Patrik Alvarezin rejissorluğu və Tim Telbottun ssenaristliyi çəkilmiş 2015-ci il istehsalı ABŞ dram və triller filmi. Əsas rollarda Billi Krudap, Maykl Anqarano, Ezra Miller, Tay Şeridan, Keyr Qilkrist, Oliviya Tirlbi və Nelsan Ellis çıxış edirlər. Film 1971-ci ildə baş tutmuş Stenford həbsxana eksperimentindən bəhs edir: Filip Zimbardonun başçılığı ilə keçirilən təcrübədə tələbələr məhkum və mühafizəçi olmaqla iki qrupa bölünür. Məqsəd avtoritar gücün insanlara necə təsir göstərdiyini tədqiq etməkdir. Layihə 2002-ci ildə açıqlanmış, hazırlanması 12 il çəkmiş və çəkilişlər 19 avqust 2014-cü ildə Los-Ancelesdə başlamışdır. Film Sandbar Pictures və Abandon Pictures tərəfindən istehsal olunmuş və premyerası 2015-ci ildə Sandens Film Festivalında baş tutmuşdur. 17 iyul 2015-ci ildə isə bütün ABŞ kinoteatrlarından buraxılmışdır. Film tənqidçilər tərəfindən müsbət rəylər almışdır. == Məzmun == Stenford Universitetinin psixologiya professoru Filip Zimbardo məhkumlar və mühafizəçilər arasındakı münasibəti öyrənmək üçün universitetdə təcrübə keçirməyə qərar verir.

Stenford həbsxana eksperimenti (ing. The Stanford Prison Experiment) – Kayl Patrik Alvarezin rejissorluğu və Tim Telbottun ssenaristliyi çəkilmiş 2015-ci il istehsalı ABŞ dram və triller filmi. Əsas rollarda Billi Krudap, Maykl Anqarano, Ezra Miller, Tay Şeridan, Keyr Qilkrist, Oliviya Tirlbi və Nelsan Ellis çıxış edirlər. Film 1971-ci ildə baş tutmuş Stenford həbsxana eksperimentindən bəhs edir: Filip Zimbardonun başçılığı ilə keçirilən təcrübədə tələbələr məhkum və mühafizəçi olmaqla iki qrupa bölünür. Məqsəd avtoritar gücün insanlara necə təsir göstərdiyini tədqiq etməkdir. Layihə 2002-ci ildə açıqlanmış, hazırlanması 12 il çəkmiş və çəkilişlər 19 avqust 2014-cü ildə Los-Ancelesdə başlamışdır. Film Sandbar Pictures və Abandon Pictures tərəfindən istehsal olunmuş və premyerası 2015-ci ildə Sandens Film Festivalında baş tutmuşdur. 17 iyul 2015-ci ildə isə bütün ABŞ kinoteatrlarından buraxılmışdır. Film tənqidçilər tərəfindən müsbət rəylər almışdır. == Məzmun == Stenford Universitetinin psixologiya professoru Filip Zimbardo məhkumlar və mühafizəçilər arasındakı münasibəti öyrənmək üçün universitetdə təcrübə keçirməyə qərar verir.

Eksperimentin planlanması tam və ya qismən naməlum proseslər haqqında biliklərin əldə olunması məqsədilə aparılan sınaqların məqsədyönlü planlanması üsuldur. == Metodologiyası == Eksperimentlərin planlanması riyazi statistikadan məlum olan biliklərə söykənir (dispersiya, reqressiya analizi, ən kiçik kvadratlar üsulu, t-testi, F-testi və s.). Burada iki anlayışı eksperiment və sınaqfərqləndirmək lazımdır. Eksperiment dedikdə obyekt və ya tədqiq olunan proses haqqında informasiya almaq məqsədilə icra olunan müşahidələr, təsirlər və ya əməliyyatlar sistemi nəzərdə tutulur. Sınaq isə eksperimentin planına uyğun araşdırılan təsirin, nəticələri qeyd etmək şərtilə icra edilməsidir. Çox vaxt araşdırılan obyekt haqqında informasiya almaq üçün eksperiment tərtib olunur, nəticələr analiz edilir. Adi halda eksperimentator digər bütün parametrləri sabit saxlamaqla yalnız bir parametri müxtəlif (bəzən qeyri-bərabər addımla) addımlarla dəyişir və onun prosesin çıxış göstəricisinə təsirini müşahidə edir. Prosesə çoxlu sayda parametr təsir etdikdə belə eksperimentlərin həyata keçirilməsi çox vaxt və əmək tələb edir. Bundan əlavə, əldə olunan nəticələr arasında hər-hansı bir əlaqə qurmaq və ya onların müqayisəsi çətinləşir, bəzən mümkün olmur. Elsperimentlərin planlanmasının tətbiqi təsvir olunan bu çatışmamazlığı aradan qaldırmağa yönəlib.