endokrin sözü azərbaycan dilində

Endokrin sistemi və ya humoral sistem (lat. humor – maye) — bədənin müxtəlif hissələrində müxtəlif hormonlar ifraz edən və xüsusi maddələr yaradan vəzilərin meydana gətirdiyi bioloji orqanlar sistemi. == Haqqında == Neyroendokrin (endokrin) sistemi bədənin demək olar ki, bütün orqan və sistemlərinin fəaliyyətini əlaqələndirir və tənzimləyir. Fərdin normal işləməsini təmin etmək üçün lazım olan daxili mühitin sabitliyini qoruyur, həmçinin xarici və daxili mühitin daim dəyişən şərtlərinə uyğunlaşmasını təmin edir. Endokrin sistemini endokrinolgiya elmi öyrənir. Bu elmlə məşğul olan şəxs isə endokrinoloq adlanır. == Hormonlar == Sekresiya vəzilərinin buraxdığı bioloji fəal maddələrə hormonlar (lat. hormao – "oyadıram") deyilir. Hormonlar qanla orqanizmin hər yerinə aparılaraq bir çox orqanlar sisteminin funksiyalarına və bütün orqanizmin həyat fəaliyyətinə təsir edir. Hormonlar maddələr mübadiləsi, böyümə və inkişaf proseslərini tənzimləyir.

Daxili sekresiya vəzilərinə ya endokrin ya da inkretor - lat. glandulae endokrinatae (lat. endo - daxilə, lat. crino - ifraz edirəm) lat. s. organa incretoria axacaqları olmayan bir sıra vəyilər aiddir; axacaqları olmadıqları üçün bunlar bir də axacaqsız vəzilər - lat. glandulae sine ductibus adını daşıyır. Bəzən bunlara qapalı vəzilər - lat. glandulae clausae deyilir. Bu xüsusiyyət ilə xarici sekresiya vəzilərindən fərqlənir.

Endokrin xəstəliklər — endokrin sistemin pozulması nəticəsində baş verir. Endokrinoloji xəstəliklərlə məşğul olan tibb sahəsi endokrinologiya kimi tanınır. == Xəstəliyin növləri == Ümumiyyətlə, endokrin xəstəliklərini 3 qrupa bölmək olar: Endokrin vəzilərinin hipofunksiyası/hiposekresiyası — hormon çatışmazlığına səbəb olur Endokrin vəzilərinin hiperfunksiyası/hipersekresiyası — hormon artıqlığına səbəb olur Endokrin vəzilərinin şişləri — xoş və ya bədxassəli. Endokrin pozuntular çox vaxt olduqca mürəkkəbdir və endokrin sistemdə iştirak edən əks əlaqə mexanizmləri səbəbindən hiposekresiyanın və hipersekresiyanın qarışıq modelini əhatə edir. Məsələn, hipertiroidizmin əksər formaları artıq tiroid hormonu və tiroid stimullaşdırıcı hormonun aşağı səviyyədə olması ilə əlaqələndirilir. == Xəstəliklərin siyahısı == === Qlükoza homeostazının pozulması === Şəkərli diabet Şəkərli diabetin 1-ci tipi Şəkərli diabetin 2-ci tipi Hamiləlikdə şəkərli diabet Gənclərdə yetkinlər tipli şəkərli diabet Hipoqlikemiya İdiopatik hipoqlikemiya İnsulinoma Qlükaqonoma === Qalxanabənzər vəzin pozuntuları === Zob xəstəliyi Hipertireoz Diffuz zəhərli zob Zəhərli düyünlü zob Hipotireoz Tiroidit Haşimoto uru xəstəliyi Qalxanabənzər vəzin xərçəngi Qalxanabənzər vəzi hormonlarına qarşı müqavimət === Kalsium homeostazının pozulması və metabolik sümük xəstəlikləri === Qalxanabənzər ətraf vəziləri Birinci dərəcəli hiperparatiroidizm İkinci dərəcəli hiperparatiroidizm Üçüncü dərəcəli hiperparatiroidizm Hipoparatiroidizm Psevdohipoparatiroidizm Osteoparoz Paget sümük xəstəliyi Raxit Osteomalasiya === Hipofiz vəzinin pozuntuarı === ==== Posterior hipofiz vəzi ==== Şəkərsiz diabet Uyğun olmayan antidiuretik hormon sindromu ==== Ön hipofiz vəzi ==== Hipopituitarizm Hipofiz adenoması Prolaktinoma Akromeqaliya İtsenko-Kuşinq xəstəliyi === Cinsi hormon pozuntuları === Cinsi inkişafın pozuntuları Hermofroditizm Qonadal disgenez Androgenlərə həssaslıq sindromu Hipoqonadizm İrsi (genetik və xromosomal) pozuntular Kallman sindromu Klaynfelter sindromu Şereşevski – Terner sindromu Qazanılmış pozuntular Birinci dərəcəli yumurtalıq çatışmazlığı (erkən menopoz kimi də tanınır) Hipoqonadizm Yetkinlik dövrünün pozuntuları Gecikmiş yetkinlik Erkən yetkinlik Menstrual funksiya problemləri Amenoreya Polikistik yumurtalıq sindromu === Başqa yerdə qeyd olunmayan endokrin vəzilərin şişləri === Çoxsaylı endokrin neoplaziyası Vermer sindromu Sippl sindromu Çoxsaylı endokrin neoplaziyası tip IIb Karsinoid sindromu == Endokrin fövqəladə halları == Endokrinologiyada fövqəladə hallara diabetik ketoasidoz, hiperosmolyar hiperqlikemik vəziyyət, hipoqlikemik koma, kəskin adrenokortikal çatışmazlıq, feokromositoma kriz, hiperkalsemik kriz, miksedematoz koma və hipofiz apopleksiyası daxildir. Dekompensasiya olunmuş paratiroid feokromositoması və ya adenoması nəticəsində yaranan fövqəladə hallar bəzən aqressiv tibbi terapiya xəstənin vəziyyətini idarə edə bilmədikdə təcili rezeksiyaya yönəldilir. lakin cərrahi risklər əhəmiyyətlidir, xüsusilə qan təzyiqinin labilliyi və rezeksiyadan sonra ürək-damar sisteminin kollaps ehtimalı müvafiq olaraq katekolaminlərdə və kalsiumda tədricən normallaşma ilə kompensasiya edilməlidir. Xüsusilə daha yeni və daha effektiv dərmanlar və müalicələr baxımından xəstəni sabitləşdirmək üçün davamlı cəhdlərdən sonra təcili və ya seçmə cərrahiyyədən fərqli olaraq təcili cərrahiyyənin nə vaxt məqsədəuyğun olduğu hələ də müzakirə olunur.

Tamerlan Əziz oğlu Əliyev (3 oktyabr 1921, Şahtaxtı, Naxçıvan MSSR – 7 aprel 1997, Bakı) — Azərbaycan tibb elminin görkəmli nümayəndəsi, əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, tibb elmləri doktoru, professor. == Həyatı == Tamerlan Əliyev 3 oktyabr 1921-ci ildə Naxçıvanın bölgəsinin Şahtaxtı kəndində anadan olmuşdur. Onun dünyaya gəlməsindən 3 il əvvəl – 1918-ci ildə valideynləri əzəli Azərbaycan torpağı olan İrəvandan məcburi köçkün salınmış, gəlmə ermənilərin törətdikləri vandalizmin qurbanı olmuşdular. T. Əliyevin atası – gələcəyin görkəmli dövlət və elm xadimi Əziz Əliyev 1923-cü ilin may ayında ailəsi ilə birlikdə Naxçıvandan Bakıya köçəndə onun 2 yaşının tamamına az qalırdı. Həmin dövrdə Sankt-Peterburq Tibb Akademiyasının II kurs tələbəsi olan Əziz Əliyev köçkünlük nəticəsində yarımçıq qalmış ali tibb təhsilini Bakıda davam etdirmək məcburiyyətində qalmışdı. Tamerlan Əliyev sonrakı həyatının bütün dövrlərini Bakıda keçirmiş, bu şəhərdə böyüyüb kamilləşmişdir. O, ilk təhsilini Bakıdakı 3 nömrəli ibtidai məktəbdə almış, sonra isə Bakının Oktyabr rayonundakı 176 nömrəli orta ümumtəhsil məktəbini bitirmişdir. Orta təhsilini əla qiymətlərlə başa vuran yeniyetmə o dövrün qaydalarına görə qəbul imtahanlarından azad edilmiş, həkim olmaq arzusunu reallaşdırmaq məqsədilə 1940-cı ildə Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun müalicə-profilaktika fakültəsinə daxil olmuşdur. Stalin təqaüdçüsü olan Tamerlan Əliyev eyni zamanda təhsildə və ictimai işlərdə əldə etdiyi nailiyyətlərə görə o zamanlarda nadir hallarda rast gəlinən yüksək təltifə – Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Fəxri Fərmanına layiq görülmüşdür. Həkim Əziz Əliyevin oğludur.

Endokrinologiya (endokrin + ologiya) — endokrin sistemi, onun xəstəlikləri və hormonlar kimi tanınan spesifik ifrazatları ilə məşğul olan biologiya və tibb sahəsi. Endokrinologiya tibbin ən gənc və sürətlə inkişaf edən sahələrindən biridir və endokrin sistemdəki pozuntularla əlaqəli xəstəliklərin müalicəsi ilə məşğul olur. O, həmçinin inkişaf hadisələrinin inteqrasiyası ilə əlaqələndirilir: yayılma, böyümə və differensiasiya, həmçinin maddələr mübadiləsinin psixoloji və ya davranış fəaliyyəti, böyümə və inkişaf, toxuma funksiyası, yuxu, həzm, tənəffüs, ifrazat, əhvali-ruhiyyə, stress, laktasiya, hərəkət, reproduksiya və hormonların yaratdığı duyğu qavrayışı. Endokrin sistemi bədənin müxtəlif yerlərində yerləşən və hormonları kanal sisteminə deyil, birbaşa qana buraxan bir neçə vəzidən ibarətdir. Buna görə də onlar daxili sekresiya vəziləri hesab olunur. Hormonların bir çox müxtəlif funksiyaları və fəaliyyət üsulları var — bir hormon müxtəlif hədəf orqanlara bir neçə təsir göstərə bilər və əksinə, bir hədəf orqan birdən çox hormondan təsirlənə bilər. Endokrinologiyanın bölmələrindən biri sayılan diabetologiya — şəkərli diabet və onun ağırlaşmalarının yaranması, inkişafı, gedişi, diaqnostikası, müalicəsi və profilaktika proseslərini öyrənir. == Endokrin sistemi == Endokrinologiya insan orqanizminin endokrin sistemini öyrənir. Bu hormon ifraz edən vəzilər sistemidir. Hormonlar orqanizmdə müxtəlif orqan sistemlərinin fəaliyyətinə təsir edən kimyəvi maddələrdir.

Müqayisəli endokrinologiya — submolekulyar, molekulyar, hüceyrə və orqanizm səviyyələrində onurğalıların və onurğasızların endokrin sistemlərinin çoxsaylı mürəkkəblikləri ilə məşğul olur. Bu, orqanizmlərin inkişafının morfoloji və funksional aspektləri ilə əlaqəli biologiya və tibb sahələrində fənlərarası sahədir. Yeni hormonların kəşfi çox vaxt ilk dəfə məməlilərdə ortoloqlar (müxtəlif orqanizmlərin homoloji zülalları) tapılmadan əvvəl model orqanizmlərdə baş verir.

Reproduktiv endokrinologiya (embriogenez) — endokrinologiyada embrionun inkişafı zamanı baş verən hormonların istehsalını və tənzimlənməsini öyrənən sahə. İnsan xorionik qonadotropini (hCG) və progesteron (P4) daxil olmaqla bir qrup hormon eyni vaxtda dölə və anaya təsir göstərir. == Embriogenez == İnsan xorionik qonadotropinin (İXQ), progesteronun, 17β-estradiolun, endorfinlər və qonadotropinin azad edən hormon sintezi (QaHS) yumurtanın mayalanmasından sonra inkişaf etməkdə olan embrion tərəfindən sürətlə aktivləşir. Erkən embrional inkişaf zamanı parakrin/juxtakrin İXQ siqnalı blastulyasiya və nevrulyasiyaya səbəb olur. Erkən insan embriogenezinin in vitro modeli (insan embrion kök hüceyrələri (İEKH)) İXQ-nin LH/İXQ reseptoru (LHİXQ) vasitəsilə hüceyrə proliferasiyasını təşviq etdiyini nümayiş etdirdi. Erkən insan embriogenezinin in vitro modeli (insan embrion kök hüceyrələri (İEKH)) İXQ-nin LH/İXQ reseptoru (LHİXQ) vasitəsilə hüceyrə proliferasiyasını təşviq etdiyini nümayiş etdirdi. İXQ siqnalı, İEKH-lərdə steroidogen kəskin tənzimləyici zülalın (SkTZ) vasitəçiliyi ilə xolesterol nəqlini və progesteron sintezini artırır. Progesteron istehsalı daha sonra embrioid bədəninin (blastulyasiyaya bənzər) və rozetlərin (neyrulyasiyaya bənzər) in vitro formalaşmasını stimullaşdırır. Bu zaman progesteronun istehsalı in vitroda embrioid cismin (blastulyasiyaya bənzər) və rozetin (neyrulyasiyaya bənzər) əmələ gəlməsinə səbəb olur. Progesteron pluripotent İXQ-lərin sinir progenitor hüceyrələrinə diferensiallaşmasına səbəb olur.

Reproduktiv endokrinologiya və sonsuzluq (RES) — mamalıq və ginekologiya üzrə cərrahi ixtisas. Reproduktiv tibbdə RES ixtisasçıları həkimlərə reproduktivlik və sonsuzluq problemi ilə bağlı hormonal fəaliyyətə dair təlimlər keçir. Əksər RES mütəxəssisləri ilk növbədə sonsuzluğun müalicəsinə diqqət yetirsələr də, reproduktiv endokrinoloqlar sonsuzluqla əlaqəli olmayan qadınlarda və kişilərdə hormonal disfunksiyaları sınamaq və müalicə etmək üçün hazırlanır. Reproduktiv endokrinoloqlar mamalıq və ginekologiya (mama-ginekoloq) ixtisası üzrə xüsusi hazırlıq (rezidentura) keçirlər. Reproduktiv cərrahiyyə əlaqəli ixtisasdır, burada mama-ginekoloq və ya uroloq əlavə olaraq inkişafa təsir edən anatomik pozuntuların müalicəsində ixtisaslaşır. == Sertifikatlaşdırması == Bir sıra ölkələrdə RES üzrə mütəxəssis olmaq yolu tənzimlənir. Məsələn, ABŞ-da Amerika Mamalıq və Ginekologiya Şurası və Amerika Osteopatik Mamalıq və Ginekologiya Şurası submütəxəssislərin sertifikat alması üçün standartları müəyyən edir. Mamalıq və Ginekologiya üzrə dörd illik təlimdən sonra üç illik təsdiq edilmiş təcrübə proqramı uğurla başa çatmalıdır. Daha sonra Reproduktiv Endokrinologiya və Sonsuzluq üzrə Şura tərəfindən sertifikatlaşdırılmaq üçün əvvəlcə Mamalıq və Ginekologiya üzrə Şura Sertifikatından (yazılı və şifahi imtahanlar) keçməli, daha sonra Reproduktiv Endokrinologiya və Sonsuzluq Sertifikatı imtahanlardan keçmək lazımdır. ABŞ-da reproduktiv endokrinologiya və sonsuzluq üzrə təcrübə stajı adətən 3 il çəkir və 2013-cü ildən etibarən ölkə üzrə 40 mərkəzdə təklif olunur.

Uşaq endokrinologiyası (ing. pediatric) — uşaqlarda fiziki böyümə və cinsi inkişaf dəyişiklikləri, şəkərli diabet və bir çox digər endokrin vəzilərin pozuntuları ilə məşğul olan tibbi ixtisas. == Müalicə etdiyi xəstəliklər == Uşaq endokrinoloqları yaş qrupundan asılı olaraq — körpəlikdən gec yeniyetməlik və gənc yetkinlik dövrünə qədər xəstələri müalicə edirlər. İxtisas üzrə ən çox rast gəlinən xəstəlik — 1-ci tip diabetdir, adətən tipik klinik praktikanın ən azı 50%-nı təşkil edir. Növbəti çox rast gəlinən problem — böyümə pozuntularıdır, xüsusən də böyümə hormonu müalicəsi uyğun olanlar üçün. Uşaq endokrinoloqları adətən interseks pozuntusu olan körpə və uşaqlara tibbi yardım göstərən əsas həkimlərdir. İxtisas həmçinin uşaqlarda hipoqlikemiya və hiperqlikemiyanın digər formaları, yetkinlik dövründəki dəyişikliklər, eləcə də böyrəküstü vəzilər, qalxanabənzər vəzi və hipofiz vəzinin digər problemləri ilə məşğul olur. Bir çox uşaq endokrinoloqu sümük metabolizması, lipid metabolizması, yeniyetmə ginekologiyası və ya anadangəlmə metabolik pozuntularla maraqlanır və təcrübəyə malikdir. ABŞ və Kanadada pediatrik endokrinologiya Amerika Pediatriya Şurasının və ya Amerika Pediatriya Osteopatik Şurasının təcrübə təlimindən sonra şuranın sertifikatına malik olur. Bu, bir neçə prosedura və diaqnostik qiymətləndirməyə diqqət yetirən nisbətən kiçik və ilk növbədə koqnitiv ixtisasdır.