geologiyası sözü azərbaycan dilində

Antarktidanın geologiyası — Antarktidanın geoloji tədqiqatları tarixi iki əsas mərhələyə ayrılır: I mərhələ 1901-1956-cı illəri əhatə edir. Antarktida üzrə 1907-ci ildə dərc edilmiş ilk geoloji iş R.Skott ekspedisiyasının iştirakçısı Q,Ferrara mənsubdur. II mərhələ Beynəlxalq Geofizika ili (1957-ci il) proqramı üzrə tədqiqatların başlanması ilə və altıncı qitənin intensiv öyrənilməsi ilə səciyyələnir. Antarktidanın geoloji tədqiqatlarında Rusiya və ABŞ mühüm yer tutur. Bundan başqa Antarktidanın geologiyasının öyrənilməsində İngiltərə, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Belçika, Fransa, Yaponiya, Argentina alimlərinin də xüsusi xidmətləri olmuşdur. Birinci mərhələdə qitənin ümumi sərhədləri, onun relyefinin bir sıra xüsusiyyətləri, həmçinin Şərqi və Qərbi Antarktidanın struturu və suxurlarının yaş fərqi müəyyən edilmişdir. Antarktidanın faktiki material əsasında ilk tektonik sxemi 1913-cü ildə O. Nordşeld tərəfindən təklif olunmuşdur. 1940-cı ildə əldə olunmuş material haqqında məlumat "Regionlee Geologie der Erde" elmi jurnalında Q.Teylor tərəfindən dərc edildi. Faktiki materiala əlavə kimi, R.Endinin (1952) XIX Beynəlxalq Geoloji Konqresinin əsərləri toplusunda getmiş Hondvana üzrə simpoziuma təqdim olunmuş işi oldu. Birinci mərhələnin tədqiqatları nəticəsində R, Feyrbric tərəfindən daha dolğun tektonik sxem 1949-cu ildə dərc edildi.

Asiya müəyyən hissəsi əvvəllər Qondvana superkontinentinin tərkibində olmuş kembriyəqədərki qabıq bloklardan ibarətdir. == Ümumi məlumat == Fanerozoyda blokların Qondvananın kənarından qopması, onların litosfer plitələri ilə birlik də şimala doğru dreyfi və toqquşma (kolliziya) prosesində əvvəlcə Lavrasiyaya, Mezozoyun ortalarından isə Avrasiyaya birləşməsi (tektonik akkresiya) baş vermişdir. Bu zaman qədim okeanlar (Paleoasiya, Paleotetis, Mezotetis və Neotetis) dövri olaraq açılmış və qapanmışdır. Asiyada şimal (Lavrasiya) blokları sırasına qədim Sibir platforması, kembriyəqədərki kiçik massivlər, cənubda (Qondvana) blokları sırasına isə Hindistan, Ərəbistan, Çin-Koreya, Tarim, Cənubi Çin platformaları, Hind-Çin, Şimali və Cənubi Tibet və s. qədim massivlər aid edilir. Blokları bir-birindən ayıran Son Proterozoy və Fanerozoy qırışıqlıq sahələri və sistemləri 3 mütəhərrik qurşaq əmələ gətirir: qədim okeanların qapanması zamanı əmələ gəlmiş Ural-Oxot və Aralıq dənizi qurşaqları, həmçinin Asiya ilə Sakit okean sərhədində inkişaf edən Qərbi Sakit okean qurşağı. Mütəhərrik qurşaqların qırışıqlıq strukturlarının bir hissəsi cavan platformaların (Qərbi Sibir, Turan və s.) çöküntü qatı ilə örtülmüşdür. Platformaların və qırışıqlıq sahələrinin ayrı-ayrı hissələri Kaynozoyda orogenezə məruz qalmış və törəmə dağ qurşaqları (Mərkəzi Asiya və s.) formalaşmışdır. Müasir rift əmələ gəlmə prosesi Baykal gölü rayonunda və Şimali Çində fəal təzahür edir. Qırmızı dənizin yaranmağa başlayan okean rifti Ərəbistan platformasını Afrika platformasından ayırır.

Avstraliya geologiyası — Avstraliyanın hüdudları daxilində mövcud olan geoloji quruluş. Materikin çox hissəsi Kembridən əvvəlki platformadır. Platforma kristallik qalxanlardan (qərbdə Qərbi Avstraliya və mərkəzi hissədə Masqreyv), sineklizlərdən, onları birləşdirən qədim qırışıqlıq (Alt Proterozoy) zonasından ibarətdir. Üst Paleozoyda və Mezozoyun birinci yarısında Avstraliya platforması qədim Qondvana materiki ilə bitişik olmuşdur. Kembridən əvvəlki bünövrə üzərində yatan Alt Paleozoy çöküntüləri şimal hissədə Böyük Artezian hövzəsinin Triad, Yura kontinental çöküntüləri və Təbaşir (dəniz) çöküntülərinin qalın qatı ilə örtülür. Avstraliyanın qərb sahilində Kembridən əvvəlki süxurların üzərində metamorfikləşməmiş Üst Paleozoy (kontinental) və Yura (dəniz) çöküntüləri yatır. Cənub-şərqdə Nallarbor düzənliyində Kembridən əvvəlki bünövrəni Təbaşir, Paleogen və Neogen çöküntüləri örtür.Tasmaniya adası və Avstraliyanın dağlıq şərq hissəsi Hersin qarışıqlığından ibarətdir. Burada Paleozoy çöküntülərinin qalın kompleksli şimal-şərq və şimal-qərb istiqamətindəki qırışıqlarla pozulmuşdur. Üst Təbaşir dənizi transqressiyası Paleozoy yaşlı dağların aşağı hissələrini örtmüş, Kaynozoydakı sonrakı qlaxma prosesləri isə Şərqi Avstraliya dağlarının müasir relyefini əmələ gətirmişdir. Böyük Suayırıcı silsilədə qalxma ilə yanaşı, geniş sahədə vulkan püskürmələri də olmuşdur.

Azərbaycan Respublikasının ərazisi geologiya cəhətdən Alp qırışıqlıq qurşağına daxildir. Böyük və Kiçik Qafqazın cənub-şərq hissələrini və onları ayıran Kür dağarası çökəkliyini, həmçinin Orta Xəzər və Cənubi Xəzər çökəkliklərini əhatə edən müxtəlif quruluşlu qırışıq sistemlərdən ibarətdir. Azərbaycan Respublikasında yer qabığının qalınlığı 38–55 km arasında dəyişir. Maksimum qalınlığı Böyük Qafqaz ərazisində, minimum qalınlığı Talış dağları ətəklərindədir. Ərazinin geologiya quruluşunda çökmə, vulkanogen-çökmə, vulkanogen və kontinental süxurlardan təşkil olunmuş Kembridən əvvəlki dövrdən başlayraq müasir dövr çöküntüləri daxil olmaqla bütün geologiya dövrlərin çöküntü kompleksləri iştirak edir. Respublikada ən çox Mezozoy və həmçinin Kaynozoy yaşlı evgeosinklinal, miogeosinklinal və molass çöküntülər yayılmışdır. Az sahədə Paleozoyun subplatforma çöküntüləri və Alp Paleozoy-Kembridən öncəki metamorfik süxurlar var. == Tektonik quruluş == Azərbaycan Respublikasının əsas struktur vahidləri Böyük Qafqaz meqantiklinoriumu, Kür dağlarası çökəkliyi və Kiçik Qafqaz meqantiklinoriumdur.Böyük Qafqaz meqantiklinoriumu mürəkkəb quruluşlu struktur olub, daxilində qədim strukturlarla yanaşı, cavan törəmə strukturlar da yerləşir: Böyük Qafqaz antiklinoriumunun təsvir edilən bütün strukturları Girdiman çayında kəskin bataraq, şərqdə Xəzər sahillərində periklinal şəklində qapanır. Şamaxı-Qobustan sinklinoriumu sahəsində Vəndam antiklinoriumunun gömülmüş davamı Yavanıdağ-Səngəçal ağırlıq qüvvəsi maksimumu hesab edilir. Burada, Girdiman və Ağsu çayları arasında Maykop çöküntüləri üzərində qalın (1500 m) Dübrar fasiyalı Təbaşir çöküntüləri örtüyü (horizontal yerdəyişmə amplitudu 10 km) yerləşir ki, bu da basqal örtüyü adlanır.

Başqırdıstan geologiyası — Başqırdıstanın geoloji quruluşunda üç əsas sahə fərqlənir: Qərb, Cənub və Dağlıq Başqırdıstan. == Qərbi Başqırdıstan == Qərbi Başqırdıstan Şərqi Avropa platformasında və Ön Ural deprerssiyasında yerləşir. Başqırdıstan respublikanın qərb sərhəddindən Ural qırışıqlığına qədər olan ərazisi Şərqi Avropa platformasına aiddir. Qərbi Başqırdıstanda Şərqi Avropa platforması çöküntü süxurlarından ibarət örtükdən və metamorfik, maqmatik mənşəli süxurlardan ibarətdir. Rus platformasının təməli aşağıdakı qalxma zonlarından ibarətdir: Buqulminsko-Belebeyevskaya yüksəkliyinin yerləşdiyi Tatar qalxması, Ufa yaylasının yerləşdiyi Başqırd qalxması, Baş Sırt yüksəkliyini yerləşdiyi Orenburq qalxması. Bölgənin relyefi təməl səthinin formasına uyğundur. == Dağlıq Başqırdıstan == Cənubda yerləşən dağlıq Başqırdıstanın relyefi dağ silsilələrindən və dağlar arası çökəkliklərdən ibarətdir. Bu bölgədə Cənubi Uralın ən yüksək dağ zirvələri - Böyük İremel (1582 m) və Yamantau (1640 m), həmçinin Zilair yaylası (Cənubi Ural yaylası) var. Başqırdıstan dağ silsilələrinin zirvələrində və yamaclarında "daş dənizlər", "daş çaylar" - ölçüləri 0,2-0,3 m-dən çox olan daş bloklarının xaotik yığımları - kurumlar mövcuddur. Kurumlar aşınma, sərt iqlim və keçmiş buzlaşmanın təsiri ilə formalaşmışdır.

Naxçıvan MR geoloji quruluşu Ş. Əzizbəyov, A. Antonov, B. Budaqov, və b. tərəfindən öyrənilmişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisi geoloji baxımdan Kiçik Qafqazın Naxçıvan qırışıqtektonik zonasında yerləşir. Ərazinin geoloji quruluşunun qalınlığı 14 km-dir. (Kaynazoy, Mezazoy və Paleozoy eraları). Ərazidəki yer qabığının qalınlığı 48–54 km olaraq “qranit” qatı 15–20 km, “bazalt” qatı isə 20–25 km-dir. Geoloji quruluşuna görə Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisi Birinci dərəcəli üç qarışıqlı strukturu əhatə edir: Şərur-Culfa antiklinorisi, Ordubad sinklinorisi və Zəngəzur antiklinorisi. Bu strukturlar Ümumqafqaz istiqamətlidir. Şərur – Culfa antiklinorisində təbaşirə qədər, Ordubad sinklinorisində isə oliqosendən sonrakı və miosendən əvvəlki xətti qırışıqlıqla əlaqədar əmələ gəlmişdir. Göründüyü kimi, Naxçıvan MR-in Arazboyu maili düzənlik zonası ayrıca bir geoloji struktur təşkil etməyib, dağlıq ərazi ilə eyni struktura malikdir.

Dəniz geologiyası — və ya geoloji okeanoqrafiya okean dibinin tarixini və quruluşunu öyrənir. Okeanın dibinin və sahil zonasının geofiziki, geokimyəvi, sedimentoloji və paleontoloji tədqiqatlarını əhatə edir. Dəniz geologiyasının geofizika və fiziki okeanoqrafiya ilə güclü əlaqələri var. Dəniz geoloji tədqiqatları İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı illərdə dəniz dibinin yayılması və plitələrin tektonikası üçün kritik sübutların təmin edilməsində son dərəcə vacib idi. Dərin okean dibi, mahiyyətcə öyrənilməmiş sonuncu sərhəddir və həm hərbi (sualtı) məqsədləri, həm də iqtisadi (neft və metal hasilatı) məqsədləri dəstəkləyən təfərrüatlı xəritəçəkmə tədqiqatı aparır. == Ümumi == Sakit Okean ətrafındakı Atəş Halqası intensiv vulkanizmi və seysmik fəaliyyəti ilə birlikdə fəlakətli zəlzələlər, sunamilər və vulkan püskürmələri üçün böyük təhlükə yaradır. Bu fəlakətli hadisələr üçün hər hansı erkən xəbərdarlıq sistemi sahil və ada qövs mühitinin dəniz geologiyasının daha ətraflı başa düşülməsini tələb edəcəkdir.Sahil və dərin dəniz çöküntülərinin və müxtəlif dəniz mühitlərində kalsium karbonatın yağıntı və həll olunma dərəcələrinin öyrənilməsi qlobal iqlim dəyişikliyi üçün mühüm təsirlərə malikdir. Əvvəlcə Qırmızı dənizdə, daha sonra Şərqi Sakit Okeanın yüksəlişi və Orta Atlantik silsiləsi sistemləri boyunca orta okean rift zonası vulkanizminin və hidrotermal çuxurların kəşfi və davamlı tədqiqi dəniz geoloji tədqiqatlarının mühüm sahələri idi. Həmin hidrotermal sistemlərin daxilində və onlara bitişik yaşayan aşkar edilmiş ekstremofil orqanizmlər yerdəki həyatı və belə bir mühitdə potensial həyatın mənşəyi haqqında anlayışımıza açıq şəkildə təsir göstərmişdir. == Marian çökəkliyi == Marian çökəkliyi dünyada bu günə kimi məlum olan ən dərin yerdir.

Türkiyə geologiyası — milyonlarla il ərzində Kiçik Asiya yarımadasını formalaşdıran və hələ də formalaşmaqda olan müxtəlif tektonik prosesləri əhatə edir, bunun bariz nümunəsi tez-tez baş verən zəlzələlər və vulkan püskürmələridir. == Relyef == Türkiyənin kifayət qədər mürəkkəb relyefi var. Mərkəzi dağ silsiləsi iki dağ silsiləsi arasında sıxılmış bir plitə əmələ gətirən gənc çöküntülərlə örtülmüş sıldırımlardan və çökəkliklərdən ibarətdir. Türkiyədə çay dərələri və dar sahil zolağından başqa heç bir ovalıq yoxdur. Ölkə ərazisinin demək olar ki, 85%-i 450 metrdən artıq yüksəklikdə yerləşir. Ölkə üzrə orta hündürlük 1128 metr səviyyəsində dəyişir. Türkiyənin Asiya hissəsində düzənliklərə nadir hallarda rast gəlinir. Onlar da əsasən Qızılirmaq çayının deltası, Antalya və Adana sahil düzənlikləri, Gediz və Böyük-Menderes çaylarının vadiləri və bəzi çökəkliklərlə (Tuz gölü) məhdudlaşır. Türkiyənin yer səthinin 80%-dən çoxunun qeyri-bərabər, dağlıq relyefə malik olması kənd təsərrüfatının inkişafını məhdudlaşdırır. Ən çox dağlıq relyef ölkənin şərq hissəsində, Ermənistan, Azərbaycan və İranda ən yüksək hündürlüyə çatan iki böyük dağ silsiləsinin (Pont dağları və Tavr dağları) birləşdiyi Kiçik Asiya yüksək dağlarının sərhədində müşahidə olunur.