dəyişikliyi sözü azərbaycan dilində

Konformasiya dəyişikliyi — Biokimyada, uyğunlaşma dəyişikliyi, tez-tez ətraf mühit amillərindən qaynaqlanan bir makromolekul formasındakı dəyişiklikdir. Makromolekul ümumiyyətlə çevik və dinamikdir. Ətrafdakı dəyişikliklərə və ya digər amillərə görə forması dəyişə bilər. Mümkün olan hər bir forma konformasiya, aralarındakı keçişə isə konformasion dəyişiklik deyilir. Bu cür dəyişikliklərə səbəb ola biləcək amillər arasında temperatur, pH, gərginlik, xromofor işığı, ion konsentrasiyası, fosforilasiya ola bilər . == Laboratoriya təhlili == Kristalloqrafiya, spin etiketləmə texnikasından istifadə edərək elektron paramaqnit rezonansı (EPR), dairəvi dikroizm , hidrogen mübadiləsi kimi bir çox biofiziki üsullar makromolekulyar konformasiya dəyişikliklərini öyrənmək üçün istifadə edilə bilər. İkili Qütblü İnterferometriya, biomolekullardə konformativ dəyişikliklər haqqında məlumat verməyə qadir olan bir üsuldur . Bu yaxınlarda zülalların uyğunlaşma dəyişikliklərini öyrənmək üçün ikinci harmonik nəsil adlanan xüsusi bir xətti olmayan optik texnika tətbiq edilmişdir. Bu üsulda, mutagenez və ya qeyri -spesifik bağlanma səbəbiylə bir zülalda hərəkət edən bir yerə ikinci harmonikdə aktiv bir zond yerləşdirilir və zülal adsorbe edilir və ya xüsusi olaraq səthdə immobilizasiya edilir. Zülal konformasiyasındakı dəyişiklik, boyanın səth müstəvisinə nisbətən ümumi oriyentasiyasında və buna görə də ikinci harmonik şüanın intensivliyində bir dəyişikliyə səbəb olur.

İqlim dəyişikliyi — həm insanlardan qaynaqlanan emissiyanın səbəb olduğu istixana qazlarının hərəkətə gətirdiyi qlobal istiləşməni, həm də bunun nəticəsində hava modellərində özünü göstərən böyükölçülü dəyişiklikləri əhatə edir. Əvvəlki dövrlərdə də iqlim dəyişiklikləri olmasına baxmayaraq, 20-ci əsrin ortalarından bəri insanlar Yer kürəsinin iqlim sisteminə misli görünməmiş dərəcədə təsir göstərmiş və qlobal miqyasda dəyişikliklərə səbəb olmuşdur.İstiləşmənin ən əsas hərəkətverici qüvvəsi 90%-dən çoxu karbon qazı (CO2) və metandan ibarət olan istixana qazlarının emissiyasıdır. Bu emissiyaların əsas mənbəyi enerji istehlakı üçün təbii yanacaqların (kömür, neft və qaz) yandırılması olsa da, bunda kənd təsərrüfatının, ağacların kəsilməsinin və sənaye proseslərinin də rolu var. Milli və ya beynəlxalq arenada tanınan heç bir qurum iqlim dəyişikliyindəki insan faktoruna qarşı çıxmır. İqlim dəyişikliyinə verilən reaksiyalar – günəşi əks etdirən qar və buz örtüyünün yox olması, artmış su buxarı (istixana qazının özü) və quru və okeandakı karbon uducularda baş verən dəyişikliklər – temperatur artımını sürətləndirir və ya yavaşıdır. Qurudakı temperatur artımı qlobal orta artımın təxminən iki qatına bərabərdir, bu da öz növbəsində səhraların ekspansiyasına (genişlənməsinə), isti hava dalğalarının və meşə yanğınlarının artmasına səbəb olur. Artan buxarlanma göstəriciləri daha güclü fırtınalara və ekstremal hava şəraitinə gətirib çıxarır. Temperatur artımı Arktikada amflikasiya olur, bu da permafrostun əriməsinə, buzlaqların geri çəkilməsinə və dəniz buzlarının yoxa çıxmasına təkan verir. Əlavə istilik həmçinin tətikləyici kritik faktorlar riskini də artırır. Ekosistemlər üzərindəki təsirlərə ətraf mühit dəyişdikcə – xüsusilə mərcan riflərində, dağlarda və Arktikada – bir çox bioloji növün yerdəyişməsi və ya nəslinin kəsilməsi daxildir.

1960-cı illərdən 1980-ci ilə qədər sürətli şəhərsalma və sənaye inkişafından bəri Cənubi Koreyada iqlim dəyişikliyinin təsirləri sürətlənmişdir. Sənayeləşmə və əhalinin artması iqlim dəyişikliyi üçün antropogen amillər olan müxtəlif çirkləndiricilər və istixana qazları istehsal etmişdir. Cənubi Koreyada illik temperatur, yağış miqdarı və yağıntı daxil olmaqla iqlim parametrlərində dəyişikliklər yaşanır. Rekord minimum temperatur günlərinin sayı sürətlə azaldı və yay ərzində maksimum yağıntı artmağa başladı. Cənubi Koreya hökuməti 1990-cı ildən bəri hər üç ildə bir milli iqlim dəyişikliyi fəaliyyət planlarını hazırlamışdır. Bu planlara istixana qazı tullantılarının azaldılması, iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma və beynəlxalq əməkdaşlıq daxildir. == İqlim dəyişikliyi == === Yağış artımı === Cənubi Koreyanın paytaxtı Seulda dünyanın ən uzun davamlı instrumental yağış kolleksiyası olan ənənəvi cheugugi(Koreyanın Çoson sülaləsi tərəfindən ixtira edilən və istifadə edilən ilk tanınmış yağış göstəricisidir. Böyük Secong Krallığı dövründə icad edilmiş və hər əyalət idarəsinə tədarük edilmişdir) yağış göstəricilərindən başlayaraq 228 illik yağış qeydləri var. Gündəlik yağıntının qeydləri ekstremal hava hadisələrinin və onilliklər boyu davam edən yağış dəyişkənliyinin təkiliyinin aşkarlanması üçün yüksək dəqiqlikli bir məlumat verir. Yağışlar 1778–1907-ci illər arasında cheugugi ilə ölçülürdü və 1908-ci ildən bəri müasir müşahidə avadanlıqları hazırlanmağa başladı və istifadə edildi.

İqlim dəyişikliyi təsirlərinin azaldılması və ya iqlim dəyişikliyi mitiqasiyası (ing. Climate change mitigation) — iqlim dəyişikliyi və onun yaratdığı təsirləri azaltmaq üçün görülən tədbirlər. Bura, əsasən, insanların emissiya etdiyi istixana qazlarının azaldılması daxildir.Təbii yanacaqlar hal-hazırda mövcud istixana qazlarının 80%-ni əmələ gətirir. Əsas çətinlik kömür, neft və qaz istifadəsini aradan qaldırmaq və onu təmiz enerji ilə əvəzləməkdir. Qiymətlərin kütləvi şəkildə düşməsi səbəbindən, külək enerjisi və günəş fotovoltaikləri neft, qazn kömürlə rəqabət apara bilsələr də, bunlar enerji ehtiyatları və inkişaf etmiş elektrik şəbəkəsi tələb edir. Daha az emissiyalı enerji əlçatan olduqda transport və isitmə bu elektrik mənbələrinə doğru yönələ bilər. İqlim dəyişikliyi mitiqasiyası, həmçinin yenidən meşələndirmə və meşələrin mühafizəsi, o cümlədən karbon uducuların artırılması ilə əldə edilə bilər. Metan emissiyası mal-qarada azalma və ya daha ümumi şəkildə desək, ət istehlakının azalması ilə reallaşdırıla bilər. Siyasi və iqtisadi reaksiyalara karbon vergisi, emissiya qiymətləndirmə modelləri, təbii yanacaq subsidiyalarının ləğvi, az karbonlu enerji inteqrasiyası üçün sadələşdirilmiş requlyasiyalar və təbii yanacaq maliyyəsindən investisiyanın çəkilməsi daxilldir. Demək olar ki, bütün ölkələr BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasına (UNFCCC) qoşulmuşdur.

İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel(ing. Intergovernmental Panel on Climate Change)- iqlim dəyişikliyinin qiymətləndirilməsi üzrə beynəlxalq qurumdur. Bu qurum BMT-nin Ətraf Mühit Proqramı (UNEP) və Dünya Meteorologiya Təşkilatı (WMO) tərəfindən iqlim dəyişikliyi və onun potensial ekoloji və sosial-iqtisadi təsirləri haqqında məlumatların mövcud vəziyyəti ilə əlaqədar dünyanı açıq elmi mülahizələrlə təmin etmək üçün yaradılmışdır.İDHP-i hökumətlərarası və elmi bir orqandır. Hal-hazırda BMT-yə və WMO-ya üzv olan 194 ölkə eyni zamanda İDHP-nın üzvüdürlər və bu ölkələr iqlim dəyişikliyi anlayışına uyğun olaraq dünya üzrə ən son elmi, texniki və sosial-iqtisadi məlumatları nəzərdən keçirir və qiymətləndirirlər. İDHP-nin elmi və hökumətlərarası statusuna görə, bu qurum qərar qəbul edən şəxslərə ciddi və balanslı elmi məlumatlar təqdim etmək üçün unikal bir şərait yaradır. Bu səbəbdən Təşkilatın işi müvafiq siyasətlə bağlı olmaqdan savayı, həm neytral siyasətə və həm də təlimatsız siyasətə əsaslanır.İDHP hər hansı bir tədqiqat apamır və ya iqlimə bağlı məlumatları və amilləri izləmir. Dünyanın hər bir yerindən minlərlə alim könüllülük əsasında İDHP-in işinə yardım edir.

İqlim dəyişikliyi ilə bağlı məhkəmə işi kimi də tanınır, hökumətlər və şirkətlər kimi ictimai qurumlar tərəfindən iqlim dəyişikliyinin azaldılması üzrə gələcək səylər üçün hüquqi təcrübədən və presedentdən istifadə edən yeni ekoloji qanunlar toplusu. İqlim dəyişikliyinin azaldılmasını təxirə salan yavaş iqlim dəyişikliyi siyasətləri qarşısında, fəallar və hüquqşünaslar bu səyləri inkişaf etdirmək üçün milli və beynəlxalq məhkəmə sistemlərindən istifadə etmək səylərini artırmışlar. 2000-ci illərin əvvəllərindən etibarən iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə üçün qanunvericilik bazası qanunvericilik vasitəsilə getdikcə daha çox əlçatan olur və məhkəmə işlərinin sayının artması iqlim dəyişikliyi ilə bağlı fəaliyyətləri konstitusiya hüququ, inzibati hüquqla bağlı hüquqi məsələlərlə əlaqələndirən beynəlxalq hüquq orqanının hazırlanmasına səbəb olmuşdur. Uğurlu nümunələrin və yanaşmaların bir çoxu iqlim ədalətinin və iqlim məktəbi tətilinin ehtiyaclarını inkişaf etdirməyə yönəlmişdir. Hollandiya Dövlətinə qarşı İqlim dəyişikliyi problemini həll etmək üçün Hollandiya Dövləti üçün məcburi tələblər müəyyən edən 2019-cu il Urgenda Fonduna qarşı qərardan sonra dünya məhkəmələrində uğurlu aktivist işlərinin artması tendensiyası səbəb olur. 2019-cu ildə tədbirlərin sayı kəskin şəkildə artır və 2020-ci ilin fevral ayına Norton Rose Fulbright 33 ölkədə 1400-dən çox hadisəni müəyyən edən icmal dərc edir. 2020-ci ilin əvvəlində hər hansı bir ölkədə ən çox baxılan iş ABŞ-da idi, 1000-dən çox işə baxılmaqda idi. == Fəaliyyət növləri == İqlim mübahisələri adətən beş növ iddiadan birini əhatə edir: Konstitusiya hüququ — konstitusiya hüquqlarının dövlət tərəfindən pozulmasına yönəlmişdir. İnzibati hüquq – Mövcud qanunlara əsasən, məsələn: yüksək emissiya layihələri üçün icazələrin verilməsi zamanı inzibati qərarların qəbul edilməsinin mahiyyətinə etiraz etmək. Şəxsi hüquq — Korporasiyalara və ya digər təşkilatlara səhlənkarlıq, narahatlıq, qanun pozuntusu, ictimai etimad və əsassız varlanma üçün etiraz etmək.

İqlim dəyişikliyi və insan hüquqları — beynəlxalq insan hüquqlarının və onların qlobal istiləşmə ilə əlaqəsinin öyrənildiyi, təhlil edildiyi və nəzərdən keçirildiyi konseptual və hüquqi çərçivədir. Bu çərçivədən BMT-nin İqlim Dəyişmələri haqqında Çərçivə Konvensiyasına və insan hüquqları üzrə əsas beynəlxalq sənədlərə uyğun olaraq milli və beynəlxalq iqlim dəyişikliyi siyasətini istiqamətləndirmək üçün müxtəlif ölkələrin hökumətləri, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı sisteminin təşkilatları, hökumətlərarası və qeyri-hökumət təşkilatları, insan hüquqları və ekoloqlar, elm adamları istifadə edirlər. İnsan hüquqları və iqlim dəyişikliyi təhlili dəniz səviyyəsinin qalxması, səhralaşma, temperaturun yüksəlməsi, ekstremal hava hadisələri və yağıntıların dəyişməsi, habelə hökumətlər tərəfindən cavab olaraq görülən uyğunlaşma və təsirlərin yumşaldılması tədbirləri daxil olmaqla qlobal ekoloji hadisələrlə bağlı İnsan hüquqlarına və ya əlaqəli hüquqi müdafiə vasitələrinə aid ola biləcək hadisələr haqqında insanlara gözlənilən təsirlərə diqqət yetirir. İqlim dəyişikliyinə dair bir çox hüquqi yanaşmalar sağlam ətraf mühit hüququndan, digər əlaqəli hüquqlardan və ya ekoloji hüquqa qarşı yaranan digər yanaşmalardan, məsələn təbiət hüquqlarından istifadə edərək, iqlim ədalətinin təbliği və iqlim vasitəsilə hökumətlər və özəl subyektlər tərəfindən yeni yeni və ya tələb olunan tədbirləri dəstəkləmək üçün istifadə olunur. == Tarix == 2005-ci ildə İnuit fəalı Şeyla Vott-Klute Amerika İnsan Hüquqları Komissiyasına «ABŞ-nin hərəkətləri və ya hərəkətsizliyi nəticəsində qlobal istiləşmə və iqlim dəyişikliyinin təsirləri nəticəsində insan hüquqlarının pozulmasına görə» kompensasiya tələbi ilə müraciət edir. Müraciət rədd edilir, lakin komissiya 2007-ci ildə inuit nümayəndələrini insan hüquqları və iqlim dəyişikliyi arasındakı əlaqəyə dair ifadələri verməyə dəvət edir və onları dinləyir. Elə həmin il Male bəyannaməsi “açıq şəkildə (və ilk dəfə beynəlxalq müqavilədə), iqlim dəyişikliyinin insan hüquqlarından tam istifadə üçün aydın və bilavasitə təsirləri olduğunu” ifadə edir və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları Sistemi bu problemi təcili həll etməlidir” məsələsini ortaya qoyur. Növbəti il BMT-nin İnsan Hüquqları Şurası (HRC) yekdilliklə 7/23 saylı Qətnaməni qəbul edərək, Birləşmiş Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinə, İnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannaməsinə, İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında beynəlxalq paktına, Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktlara istinad olaraq “iqlim dəyişikliyinin bütün dünyada insanlar və icmalar üçün dərhal və genişmiqyaslı təhlükə yaratdığını, insan hüquqlarının tam şəkildə həyata keçirilməsinə təsir göstərdiyini” qəbul edir. İnsan Hüquqları Şurası (BMT) bu bəyanatları 25 mart 2009-cu il tarixli 10/4 və 30 sentyabr 2011-ci il tarixli 18/22 saylı qətnamələri ilə təsdiqləmiş və genişləndirmişdir. 2009-cu ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığının İdarəsinin iqlimin pozulmasından təsirlənə biləcək xüsusi hüquq və insan qruplarını müəyyən edən analitik araşdırma dərc etmişdir.

İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panelin altıncı qiymətləndirmə hesabatı — İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panelin (IPCC) son belə hesabatı. Əvvəlkidən yeddi il sonra dərc edilir. Əvvəlki beşinci qiymətləndirmə hesabatı 2013–2014-cü illərdə dərc edilir. Altıncı qiymətləndirmə dövrü 2015-ci ildə iqlim dəyişikliyi üzrə Paris Sazişinin qəbulundan sonra ilk hesabat seriyası idi. Hesabata 67 ölkədən 270-dən çox alim öz töhfəsini verib. Готовился он с 2016 года, должен быть полностью закончен в 2022-м (с публикацией обобщающего доклада). O 2016-cı ildən hazırlanır və 2022-ci ildə tam başa çatdırılmalıdır (ümumi hesabatın dərci ilə). 2018-ci ilin əvvəlində İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel "Qlobal istiləşmə 1,5 °C" adlı xüsusi hesabat dərc etmişdi ki, burada planet artıq 1°C-lik qlobal istiləşmədən əziyyət çəkir və niyə istiləşməni 1,5°C-ə qədər məhdudlaşdırmaq lazımdır. İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panelin altıncı qiymətləndirmə hesabatına görə, dünya artıq ekstremal iqlim dəyişikliyindən qaçmaq iqtidarında deyil: 2020-ci illərdə karbon qazı və digər istixana qazları emissiyalarında əhəmiyyətli azalmalar baş vermədikdə qlobal istiləşmə 1,5 °C və 2°C-dən çox olacaq. == Məzmun == Qeyd edildiyi kimi, 2021-ci ildə "Niyə və nə baş verir?" sualına cavab verən iqlim dəyişikliyinin fiziki əsaslarına dair bir cild nəşr olunur.