Göytürk sözü azərbaycan dilində

Göytürk xaqanlığı (q.türk 𐱅𐰇𐰼𐰰, translit. Türük) və ya Türk xaqanlığı (q.türk 𐰜𐰇𐰛:𐱅𐰇𐰼𐰰, translit. Kök Türük; çin. ənən. 突厥汗国, pinyin: Tūjué hánguó) — 552–744-cü illərdə fasilələrlə Mərkəzi Asiya və Çinin bir hissəsinə hökmranlıq etmiş türk dövləti. Adı müxtəlif mənbələrdə, Bilgə xaqan və Kül Tigin yazılarında Türük, Kök Türük və azlıq tərəfindən qəbul olunmuş yanaşmaya görə Ökük Türük, Tonyukuk yazılarında isə Türk şəklində xatırlanmaqdadır. Göytürklərdən Çin mənbələrində Tukyu (çin. 突厥) şəklində bəhs olunur. == Tarix == Türk xaqanlığının banisləri Bumın və İstəmi qardaşları olmuşdur. Şimali Krım və Qafqaz da daxil olmaqla Çin ərazilərindən Bizans imperiyasınadək torpaqlar Türk xaqanlığına daxil idi.

Göytürk pulu — Orta Asiyada aparılan qazıntılar zamanı çıxarılan və Göytürk xaqanlığında istifadə edilmiş pul. Üzərində soqdca yazılar yazılmışdır. == Haqqında == Arxeoloqlar tərəfindən Qırğızıstan, Özbəkistan və Tacikistanda edilən qazıntılarda ortaya çıxarılan və 576-600-cü illərə aid, ümumilikdə sayı 104 ədəd olan metal pul Qırğızıstanda edilən beynəlxalq konqresdən dönən Dr. Yavuz Daloğlu tərəfindən ilk dəfə “Elm və Ütopiya” jurnalında ictimaiyyətə elan edilmişdir. Sikkələrdən birincə ortada xaqan qabartması, kənarlarda isə üç ay-ulduz vardır. Pullardakı ay-ulduz motivləri Dr. Yavuz Daloğluna görə, ay-ulduz simvolunun İslamdan əvvəlki dövrlərdə də türklər tərəfindən istifadə edildiyini sübut etmişdir.

Göytürk xaqanlığı (q.türk 𐱅𐰇𐰼𐰰, translit. Türük) və ya Türk xaqanlığı (q.türk 𐰜𐰇𐰛:𐱅𐰇𐰼𐰰, translit. Kök Türük; çin. ənən. 突厥汗国, pinyin: Tūjué hánguó) — 552–744-cü illərdə fasilələrlə Mərkəzi Asiya və Çinin bir hissəsinə hökmranlıq etmiş türk dövləti. Adı müxtəlif mənbələrdə, Bilgə xaqan və Kül Tigin yazılarında Türük, Kök Türük və azlıq tərəfindən qəbul olunmuş yanaşmaya görə Ökük Türük, Tonyukuk yazılarında isə Türk şəklində xatırlanmaqdadır. Göytürklərdən Çin mənbələrində Tukyu (çin. 突厥) şəklində bəhs olunur. == Tarix == Türk xaqanlığının banisləri Bumın və İstəmi qardaşları olmuşdur. Şimali Krım və Qafqaz da daxil olmaqla Çin ərazilərindən Bizans imperiyasınadək torpaqlar Türk xaqanlığına daxil idi.

Birinci Göytürk xaqanlığı — Göytürk Xaqanlığı VI əsrin ortasında, Asiyanın şərqində Çin dövlətinin qərbində, sasani-İran dövlətinin məhdudlaşdırdığı İç Asiya çöllərində, şərqdə Avarlar, qərbdə Eftal (Ağ Hunlar) ilə edilən mübarizələr nəticəsində ortaya çıxdı. İlk Xaqanları şərq qanadını idarə edən Bumun Xaqan, qərb qanadını idarə edən qardaşı İstəmi xaqandır. Bütün göytürk ellərini bir yerə yığan və bu səbəblə İlik Xaqan deyə də adlandırılan Bumun Xaqanın ölümündən sonra yerinə oğulu Ko-lo (Qara Xaqan) keçdisə də iqtidarı qısa sürdü. Bir il sonra Muğan xaqan dövlətin başına keçdi. Muğan xaqan Moğol soylu Kitanları məğlub edərək Şərq Göytürk Dövlətinin sərhədlərini Böyük Okeana qədər genişlətdi. Muğan xaqandan sonra taxta Ta-po (Taspar Xaqan) keçdi. Ta-po, Buduqmu qəbul edən və Çini təzyiq altında saxlamaqla seçirildi. Qərbdə isə sərhədlərini Krıma qədər genişlədən İstəmi xaqan öldü. Yerinə oğulu Tardu Xaqan keçdi. Tardu, 603-cü ilə qədər hökmdarlığını davam etdirdi.

Göytürk vətəndaş müharibəsi - Taspar xaqanın ölümündən sonra baş vermiş hakimiyyət uğrunda daxili savaş idi. == Yaranması == Taspar xaqan ölümündən öncə Muğan xaqanın oğlu Apa xaqanı vəsiyyət etsə də onun belə bir hüququ olmadığı üçün Qurultay buna qarşı çıxdı və Amrak xaqanı seçdi. Apa xaqanın taxta çıxmasını İstəmi xaqanın oğlu Tardu, Amrak xaqanı isə İşbara dəstəkləyirdi. == Parçalanma == İşbara xaqan Ötükəndə qərarlaşmışdı.Tardu Qərb zonasında hakimiyyətdə idi. Amrak xaqan indiki Ulan Bator ətrafında, Apa isə daha şimalda idi. == Müharibə == Apa İşbaraya qarşı Bumın xaqanın qardaşları Tardu və Tamqanın simasında müttəfiq tapdı.İşbara xaqan bu gücə qarşı gələ bilməyəcəyini bildiyi üçün Suy imperiyası ilə ittifaq bağladı. 584-cü ildə İşbaranın orduları Apanın çadırlarına basqın etdi və onun anası da daxil olmaqla bir çox adamı öldürdü. Apa məğlubiyyətdən sonra Tardunun dəstəyini itirdi və Buxaraya çəkildi. 587-ci ildə isə İşbara və Apa ikisi də öldü. Dövlət iki yerə bölündü.

== Birinci xaqanlıq ==

Tarixi Göytürk Qədim türk yazılı abidələri eramızın V yüzilliyində yaranmışdır. Bu yazıların günümüzə qədər gəlib çatan ən əski örnəkləri VII-VIII yüzilliklərə aiddir. Daşlar üzərində Göytürk hərfləri ilə yazılmış bu kitabələr bütün türk xalqlarının tarixində böyük ədəbi-tarixi əhəmiyyətə malikdir. Göytürk kitabələrində ilk dəfə olaraq türk millətinin adı çəkilmiş, türkün tarixi ilk öncə bu daşlar üzərində yazılmışdır. Bu daş yazıları türk ədəbiyyatının ilk əsəri, ulu babasıdır, türk dilinin ilk yazılı qaynağıdır. 1721-ci ildə Güney Sibirdə Yenisey çayının sahillərində yerləşən Abakan bölgəsində iki avropalı gəzib dolaşırdı. Bu yerin təbiəti, yerli xalqların dili, adət-ənənəsi onları ciddi maraqlandırırdı. Onlar kim idi, Biri alman alimi Daniel Messerşmidt və digəri isə isveçli İohan fon Stralenberq idi. Bir gün bir yerli kəndli onların yanına gəlib qəribə daş yazısı və heykəllərdən danışdı. 1722-ci ildə Daniel Çarkov kəndində yazılı daşları görüb heyrətə gəlir.

Qərbi Göytürk xaqanlığı — Göytürk xaqanlığının parçalanmasından sonra yaranmış türk dövlətlərindən biri. 576-cı ildə İstəyi Yabqu ölüncə yerinə oğulu Tardu keçərək yabgu olmuş və atası kimi dövlətin qərbini idarə etməyə başlamışdır. Dövlətin qərbini idarə edən Tardu, şərq qisimin rəhbərliyini də ələ alıb Göytürk Xaqanlığının başına keçmək istəyincə Tapo Xaqan ilə toqquşmuşdur. Tapo Xaqan 581-ci ildə ölüncə yerinə qardaşı oğlu İşbara Xaqan keçmişdir. Beləcə Tardu ilə İşbara Xaqan arasında bütün dövlətin başında dayanmaq uğrunda mübarizə başlamışdır. Ənənələrə görə şərq tərəfinin baş Xaqan olması lazım idi. Bu qarışıqlıqdan faydalanmaq istəyən Çin, Göytürk Xaqanlığındakı mövcud qarşıdurmanı daha da qızışdırmışdır. Çin İmperatoru qərbin yabgusu Tarduya elçi, hədiyyələr və qurd rəsmi olan bir bayraq göndərərək Tardunun hökmdarlığını tanıdığını bildirmişdir. Nəticədə Tardu, İşbaranın xaqanlığını tanımadığını bildirmişdir. Göytürk Xaqanlığı ikiyə ayrılmış, Tardu qərbin rəhbərliyini tamamilə ələ almışdır.

Qərbi Göytürk xaqanlığı — Göytürk xaqanlığının parçalanmasından sonra yaranmış türk dövlətlərindən biri. 576-cı ildə İstəyi Yabqu ölüncə yerinə oğulu Tardu keçərək yabgu olmuş və atası kimi dövlətin qərbini idarə etməyə başlamışdır. Dövlətin qərbini idarə edən Tardu, şərq qisimin rəhbərliyini də ələ alıb Göytürk Xaqanlığının başına keçmək istəyincə Tapo Xaqan ilə toqquşmuşdur. Tapo Xaqan 581-ci ildə ölüncə yerinə qardaşı oğlu İşbara Xaqan keçmişdir. Beləcə Tardu ilə İşbara Xaqan arasında bütün dövlətin başında dayanmaq uğrunda mübarizə başlamışdır. Ənənələrə görə şərq tərəfinin baş Xaqan olması lazım idi. Bu qarışıqlıqdan faydalanmaq istəyən Çin, Göytürk Xaqanlığındakı mövcud qarşıdurmanı daha da qızışdırmışdır. Çin İmperatoru qərbin yabgusu Tarduya elçi, hədiyyələr və qurd rəsmi olan bir bayraq göndərərək Tardunun hökmdarlığını tanıdığını bildirmişdir. Nəticədə Tardu, İşbaranın xaqanlığını tanımadığını bildirmişdir. Göytürk Xaqanlığı ikiyə ayrılmış, Tardu qərbin rəhbərliyini tamamilə ələ almışdır.

Qərbi Göytürk xaqanlığı — Göytürk xaqanlığının parçalanmasından sonra yaranmış türk dövlətlərindən biri. 576-cı ildə İstəyi Yabqu ölüncə yerinə oğulu Tardu keçərək yabgu olmuş və atası kimi dövlətin qərbini idarə etməyə başlamışdır. Dövlətin qərbini idarə edən Tardu, şərq qisimin rəhbərliyini də ələ alıb Göytürk Xaqanlığının başına keçmək istəyincə Tapo Xaqan ilə toqquşmuşdur. Tapo Xaqan 581-ci ildə ölüncə yerinə qardaşı oğlu İşbara Xaqan keçmişdir. Beləcə Tardu ilə İşbara Xaqan arasında bütün dövlətin başında dayanmaq uğrunda mübarizə başlamışdır. Ənənələrə görə şərq tərəfinin baş Xaqan olması lazım idi. Bu qarışıqlıqdan faydalanmaq istəyən Çin, Göytürk Xaqanlığındakı mövcud qarşıdurmanı daha da qızışdırmışdır. Çin İmperatoru qərbin yabgusu Tarduya elçi, hədiyyələr və qurd rəsmi olan bir bayraq göndərərək Tardunun hökmdarlığını tanıdığını bildirmişdir. Nəticədə Tardu, İşbaranın xaqanlığını tanımadığını bildirmişdir. Göytürk Xaqanlığı ikiyə ayrılmış, Tardu qərbin rəhbərliyini tamamilə ələ almışdır.

İkinci Göytürk xaqanlığı (682-744), Çin hakimiyyətinə daxil olan Göytürklər (Şərq Göytürk Xaqanlığı) Qutluq zamanında yenidən müstəqilliyinə qovuşdu. Buna görə bu dövlətə "Qutluq dövləti" də deyilir. 681-ci ildə Aşana ailəsindən Qutluq xaqan, Çinin şimalında yerləşmiş türk tayfalarını yenidən bir yerə toplamağı bacardı. Qutluq xaqan, xalqı yenidən bir yerə yığdığı üçün İltəris xaqan adını aldı. Onun dövründə göytürklər Çin əsarətindən çıxaraq müstəqil oldu. Göytürk şahzadələrinin Çin hökmdarlarının qızları ilə evlənmək ənənəsini aradan qaldırdı. Ordu və onun təchizatı gücləndirildi. Tanınmış alim Tonyukuk baş vəzir təyin edildi. 691-ci ildə İltəris xaqan vəfat etdikdən sonra onun yerinə qardaşı Qapağan xaqan gəldi. Onun hakimiyyəti dövründə dövlətin iqtisadiyyatı gücləndirildi.

Şərqi Göytürk xaqanlığı — Göytürk xaqanlığının parçalanmasından sonra yaranmış türk dövlətlərindən biri. 576-cı ildə İstəmi xaqan ölüncə yerinə oğulu Tardu keçərək yabgu olmuş və atası kimi dövlətin qərbini idarə etməyə başlamışdır. Dövlətin qərbini idarə edən Tardu, şərq qisimin rəhbərliyini də ələ alıb Göytürk Xaqanlığının başına keçmək istəyincə Taspar xaqan ilə qarşılaşmışdır. Tapo xaqan 581-ci ildə ölüncə yerinə qardaş oğlu İşbara xaqan keçmişdir. Beləcə Tardu ilə İşbara Xaqan arasında tam hakimiyyət uğrunda qarşıdurma başlamışdır. Ənənələrə görə şərq tərəf baş xaqan olmalı idi. Bu qarışıqlıqdan faydalanmaq istəyən Çin, Göytürk Xaqanlığındakı mövcud anlaşılmazlığı daha da qızışdırmışdır. Çin İmperatoru, qərbin yabgusu Tarduya elçi, hədiyyələr və qurd rəsmi olan bir bayraq göndərərək Tardunun hökmdarlığını tanıdığını ifadə etmişdir. Çinin qızışdırmalarının nəticəsində Tardu, İşbaranın xaqanlığını tanımadığını bildirmişdir. Nəticədə Göytürk Xaqanlığı ikiyə ayrılmış, Tardu qərbin rəhbərliyini tamamilə ələ almışdır.

Şərqi Göytürk xaqanlığı — Göytürk xaqanlığının parçalanmasından sonra yaranmış türk dövlətlərindən biri. 576-cı ildə İstəmi xaqan ölüncə yerinə oğulu Tardu keçərək yabgu olmuş və atası kimi dövlətin qərbini idarə etməyə başlamışdır. Dövlətin qərbini idarə edən Tardu, şərq qisimin rəhbərliyini də ələ alıb Göytürk Xaqanlığının başına keçmək istəyincə Taspar xaqan ilə qarşılaşmışdır. Tapo xaqan 581-ci ildə ölüncə yerinə qardaş oğlu İşbara xaqan keçmişdir. Beləcə Tardu ilə İşbara Xaqan arasında tam hakimiyyət uğrunda qarşıdurma başlamışdır. Ənənələrə görə şərq tərəf baş xaqan olmalı idi. Bu qarışıqlıqdan faydalanmaq istəyən Çin, Göytürk Xaqanlığındakı mövcud anlaşılmazlığı daha da qızışdırmışdır. Çin İmperatoru, qərbin yabgusu Tarduya elçi, hədiyyələr və qurd rəsmi olan bir bayraq göndərərək Tardunun hökmdarlığını tanıdığını ifadə etmişdir. Çinin qızışdırmalarının nəticəsində Tardu, İşbaranın xaqanlığını tanımadığını bildirmişdir. Nəticədə Göytürk Xaqanlığı ikiyə ayrılmış, Tardu qərbin rəhbərliyini tamamilə ələ almışdır.

Göytürk-Sasani müharibələri və ya türk-fars müharibələri 569-dan 630-a qədər Göytürklər və Sasanilər arasında gedən müharibələrdir.

Birinci Göytürk-Sasani müharibəsi — Sasanilər ilə Qərbi Göytürk Xaqanlığı arasında baş vermişdir Türklərin yanında başda Ağhunlar olmaq üzrə vassalları da iştirak etmişdir. İki dövlət arasındakı qarşıdurmalar Türklərin İrana basqınlarıyla başlamışdır. Sasani ordusunun uğurlu müdafiəsi nəticəsində Göktürk istilaları dayandırılmışdır. 558 ilində Sasani hökmdarı I.Xosrov Ağhunlara son vermək məqsədiylə Onoxlarla ittifaq etdi. Və qələbə nəticəsində Ceyhun çayının şimalı Türklərin, cənubu isə Sasanilərin idarəsi altına girdi. Buna baxmayaraq Türklər 580-ci illərin başından 588 ilinə qədər İpək Yolu üzərində vassalları Ağhunlarla birlikdə yürüş və talanlar etdilər. Buna görə Sasanilər məşhur sərkərdə Bəhram Çubinin (Mihranın) başcılığıyla seçmə bir ordunu Şərqə göndərdilər. (Bu sırada Sasani taxtında IV. Hürmüz var). Bəhram Çubin'in ordusu 12.000 nəfərlik seçmə Fars əsgərlərindən ibarət idi.Müttəfiq Türk ordusunun başında Ch'u-lo-hou xaqan var idi.Qanlı döyüşdə 300.000-lik Göytürk ordusu darmadağın edildi.Çu-lu xaqan bir oxla həlak oldu. Farslar türk işgalının qarşısını alıb Bəlx (Bactra) və Herat'ı azad etdilər.Bu məğlubiyyətdən sonra Türklər şimal-şərqə çəkildilər və xeyli müddət bu yerlərdə görünmədilər.

Göytürklər (göytürkcə: 𐱅𐰇𐰼𐰰:𐰜𐰇𐰛 Kök Türük və ya 𐱅𐰇𐰼𐰛 Türk) orta əsrlərdə Orta Asiyada köçəri türk xalqları konfederasiyası. == Haqqında == Göytürklər 6-cı əsrin sonlarında zirvəsinə çatdılar və Çinin Sui sülaləsini işğal etməyə başladılar. Lakin türk zadəganlarının bölünməsi və Xaqanın taxt uğrunda apardıqları vətəndaş müharibəsi səbəbindən müharibə başa çatdı. Sui imperatoru Wen'in dəstəyi ilə Yami Qaghan yarışmada qalib gəldi. Ancaq Göktürk imperiyası Şərq və Qərb imperiyalarına bölündü. Vətəndaş müharibəsindən zəifləyən Yami Qağan Sui sülaləsinə beyət etdi. Sui azalmağa başlayanda, Şibi Xaqan öz ərazisinə hücum etməyə başladı və hətta 100.000 süvari qoşunu ilə Yanmenin mühasirəsində (Miladdan əvvəl 615) İmperator Yanı mühasirəyə aldı. Sui sülaləsinin süqutundan sonra Göytürklər, sonrakı Çin vətəndaş müharibələrinə müdaxilə edərək, 622 və 623-cü illərdə yüksələn Tang'a qarşı şimal-şərq üsyançısı Liu Heitaya dəstək verdi. Tanq generallar və edam edildi. Sonra Tan sülaləsi quruldu.

Bu, Göytürklərin Türk xaqanlığının yaranmasından İkinci Göytürk xaqanlığının sonuna qədər olan tarixinin xronologiyasıdır. == V əsr == == VI əsr == == VII əsr == == VIII əsr == == İstinadlar == == Ədədbiyyat == Andrade, Tonio, The Gunpowder Age: China, Military Innovation, and the Rise of the West in World History, Princeton University Press, 2016, ISBN 978-0-691-13597-7. Asimov, M.S., History of civilizations of Central Asia Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century Part One The historical, social and economic setting, UNESCO Publishing, 1998 Barfield, Thomas, The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China, Basil Blackwell, 1989 Barrett, Timothy Hugh, The Woman Who Discovered Printing, Great Britain: Yale University Press, 2008, ISBN 978-0-300-12728-7 (alk. paper) Beckwith, Christopher I, The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese during the Early Middle Ages, Princeton University Press, 1987 Biran, Michal, The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History: Between China and the Islamic World, Cambridge University Press Bregel, Yuri, An Historical Atlas of Central Asia, Brill, 2003 Drompp, Michael Robert, Tang China And The Collapse Of The Uighur Empire: A Documentary History, Brill, 2005 Golden, Peter B., An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East, OTTO HARRASSOWITZ · WIESBADEN, 1992 Graff, David A., Medieval Chinese Warfare, 300-900, Warfare and History, London: Routledge, 2002, ISBN 0415239559 Graff, David Andrew, The Eurasian Way of War Military Practice in Seventh-Century China and Byzantium, Routledge, 2016, ISBN 978-0-415-46034-7. Haywood, John, Historical Atlas of the Medieval World, AD 600-1492, Barnes & Noble, 1998 Latourette, Kenneth Scott, The Chinese, their history and culture, Volumes 1-2, Macmillan, 1964 Lorge, Peter A., The Asian Military Revolution: from Gunpowder to the Bomb, Cambridge University Press, 2008, ISBN 978-0-521-60954-8 Millward, James, Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang, Columbia University Press, 2009 Needham, Joseph, Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic, Cambridge University Press, 1986, ISBN 0-521-30358-3 Rong, Xinjiang, Eighteen Lectures on Dunhuang, Brill, 2013 Shaban, M. A., The ʿAbbāsid Revolution, Cambridge: Cambridge University Press, 1979, ISBN 0-521-29534-3 Sima, Guang, Bóyángbǎn Zīzhìtōngjiàn 54 huánghòu shīzōng 柏楊版資治通鑑54皇后失蹤, Yuǎnliú chūbǎnshìyè gǔfèn yǒuxiàn gōngsī, 2015, ISBN 978-957-32-0876-1 Sinor, Denis, The Cambridge History of Early Inner Asia, Cambridge University Press, 1990, ISBN 978-0-521-24304-9 Skaff, Jonathan Karam, Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580-800 (Oxford Studies in Early Empires), Oxford University Press, 2012 Wang, Zhenping, Tang China in Multi-Polar Asia: A History of Diplomacy and War, University of Hawaii Press, 2013 Whiting, Marvin C, Imperial Chinese Military History, Writers Club Press, 2002 Wilkinson, Endymion. Chinese History: A New Manual, 4th edition. Cambridge, MA: Harvard University Asia Center distributed by Harvard University Press. 2015. ISBN 9780674088467.