uyğurlar sözü azərbaycan dilində

Uyğurlar — Göytürk imperiyası dağıldıqdan sonra Qultuq Bilgə Kül xaqan 744-cü ildə Uyğur xaqanlığının əsası qoymuşdur. Çin Xalq Respublikasında yaşayan türk xalqı, dilləri Altay dilləri ailəsinin Türk dili qrupuna aiddir və islam dininə sitayiş edirlər. 842-ci ildə Qırğız tayfalarının üsyanı nəticəsində süqut etmişdir.[mənbə göstərin] Çin mənbələrində müxtəlif şəkillərdə (hoei-ho, vei-ho və s.) rastlaşan uyğur adının mənası 974-cü ilə aid Çincə bir əsərdə "şahin sürətilə dolaşan və hücum edən" kimi göstərilib. Amma türk tarixçilər bunun doğru olmadığını, uyğur adının uy (əqrəba, müttəfiq) və gur ifadələrinin birləşməsindən yarandığını deyirlər. Bu baxımdan tarixdə ortaya çıxan "on uyğur" adının "on müttəfiq" mənasında işlədilməsi ehtimalına üstünlük verilir. Bəzi mənbələrdə isə uyğur kəlməsi təqib edən, izləyən kimi göstərilir. Doğu (şərqi) Türküstan dedikdə Rusiya Federasiyasından sonra Türk Dünyasının assimilyasiyaya məruz qalmış bir parçası, eli, obası başa düşülür. Çin əsarəti altında olan türk ərazilərində yaşayan türk boylarından ən çox saylıları uyğur, qazax, qırğız, salar türkləri, sarı uyğurlar və tatarlar sayılır. Çinin 52 əsas etnosdan təşkil edilməsi dövlətin Konstitusiyasında əks olunub. ÇXR-də türk xalqları Şərqi Türküstan — Uyğur muxtar rayonunda və Qansu əyalətində yaşayırlar.

Qədim uyğurlar (veyhu, xoyxu, Oyxor) — Mərkəzi Asiya türk xalqlarının etnopolitik tarixində əhəmiyyətli rol oynayan ən böyük orta əsr türk etnik qruplarından biridir. Yazılı mənbələrdən əldə edilən məlumatlara əsaslanaraq qədim uyğurların tarixi təxminən min il müddətinə: IV əsrdə "qaoçe"-"telelər" tayfalar birliyinin beynəlxalq arenaya çıxdığı andan başlayaraq, XIII-XV əsrlərə qədər, qədim uyğurların nəhayət Novouygur və ya Şərqi Türkistannın müasir Uyğur etnosu və Qansu əyalətinin Sarı uyğurları izlənilmişdir. Bu dövrdən əvvəlki dövrdə, yəni IV əsrdən əvvəlki tarixlərdə proto-uyğur tayfalarının tarixi həyatının qurulmasına rəvac vermir, lakin onun Hunların qəbilə birliyi ilə birbaşa əlaqəli olduğu məlumdur. Qədim Çin tarixi yazılı mınbılərində qədim uyğurların hun və dinlin türk xalqları köklərindən gəldikləri barədə məlumatlar var. Oyxorların mənşəyi e.ə.III əsrdə Baykal gölü ətrafında məskunlaşmış köçəri dinlin xalqına gedib çıxır. V əsrdə dinlinlər tarixi arenada yenidən ortaya çıxdı, o vaxtdan etibarən cəsədlər adlandırıldılar. Erkən Tan sülaləsi salnamələrində qədim uyğurlara xueyxelər deyilirdi. IV əsrə qədər qədim uyğur tayfaları "xueyqu" adlanmağa başladı. 840-cı ildə Syaclar (Yenisey qırğızları) Xueyqu ölkəsini fəth etdilər və Uyğur xaqanlığının əhalisinin bir hissəsi tədricən köçəri həyat tərzindən oturaq həyat tərzinə keçərək Tarım hövzəsinin yerli əhalisi ilə birləşərək Şərqi Türkistana köçdülər - Xan sülaləsindən bəri qərb ərazilərinə köçərən çinlilər, Xotan, Şule və Kuça sakinləri ilə birgə yaşadılar. Qədim Uyğur tayfalarının tarixində üç əsas dövr vardır: Monqolustanda və Cunqariyada dövlət quruluşları dövrü (IV-VI əsrlərdəki köçəri tayfaların birlikləri).

Sarı uyğurlar və ya Sarı Yuğurlar — Çin Xalq Respublikasında yaşayan türk xalqlarından biri. Onlar Çinin Qansu əyalətinin dairə dərəcəli Canqye (Zhangye) şəhərinin (prefecture-level city) Sunan Yuğur Muxtar rayonunda yaşayırlar. 2000-ci ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən Çində sayları 13.719 nəfərdir.

Türkiyədə uyğurlar — Türkiyədə yaşayan və ya Türkiyə vətəndaşı olan uyğur əsilli şəxslər. Anadolu türkləri ilə uyğurlar arasında əlaqənin uzun bir tarixi var. Uyğurlar tarixən Türkiyə ərazisində məskunlaşmışdılar. Ərətna bəy əslən uyğurdur, Ərətna bəyliyinin əsasını qoymuş və eyni zamanda uyğurları bəyliyin ərazisinə köçürmüşdür. Həmçinin, 1980-ci illərdən ÇXR-da Şərqi Türküstan münaqişəsi səbəbilə uyğurlar Türkiyəyə köçmək üçün Şərqi Türküstanı kütləvi şəkildə tərk etməyə başlamışdılar. 2000-ci ildə Türkiyədə 10,000 uyğur var idi, 2009-cu ildə bu rəqəm 50 minə çatmışdır. 2018-ci ildə Mərkəzi Asiyadan uyğurların axını olmuş və onların sayı 150 minə qədər artmışdır. 2022-ci ilin məlumatına görə, Türkiyədə 200 mindən çox uyğur yaşayır.

Özbəkistanda uyğurlar — Özbəkistan müstəqillik əldə etdikdən sonra orada formalaşmış uyğur etnik azlığı. Postsovet məkanından Daşkənddə tarançılar məskunlaşmışdılar. Çinin təzyiqi nəticəsində Şərqi Türküstandan qaçan qaşqarlılar Fərqanədə məskunlaşmışdır, gələcəkdə uşaqları məktəbdə, universitetlərdə oxusun, həm də işlə təmin olunsun deyə əksəriyyəti özbək kimi qeydiyyatdan keçmişdir. Özbəkistandakı uyğurlar xüsusilə postsovet dövründə güclü mədəni və siyasi assimilyasiyaya məruz qalırlar. Özbəkistandakı uyğur icmasının ölçüsü məlum deyil. 1989-cu il siyahıyaalınmasına əsasən, Özbəkistan SSR-də təxminən 36,000 uyğur yaşayırdı (əhalinin 0,2%-i) və o vaxtdan bəri tam siyahıyaalma aparılmamışdır. Statistik məlumatlara görə, 2000-ci ildə uyğur icması təxminən 19,500 nəfərdən ibarət idi.

ABŞ uyğurları — Uyğurların ABŞ-dəki tarixi 1960-cı illərdən az sayda mühacirin gəlişi ilə başlayır.20-ci əsrin sonlarında, bir sıra Sincan münaqişələrindən sonra, milyonlarla uyğur vətənləri Şərqi Türküstandan (Çin) Qazaxıstan, Türkiyə, Avropa, Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya və digər ölkələrə və yerlərə qaçdı.2010-cu ildə ABŞ-dəki uyğur əhalisinin sayı 200 000-dən çox olduğu təxmin edilirdi, lakin Uyğur Amerika Assosiasiyası 2009-cu ilin iyulunda Çində repressiyalara görə 2010-cu illərdə daha çox insanın ABŞ-yə köçdüyünü bildirib.2022-ci ilə kimi Uyğur Amerika Assosiasiyası ABŞ-də təxminən 250.000 Uyğur olduğunu təxmin edir, Sürgündəki Şərqi Türkistan Hökuməti isə ABŞ-də 250.000 Uyğur olduğunu təxmin edir. ABŞ-də uyğurların ən çox yaşadığı Vaşinqton bölgəsində 130 mindən çox uyğurun, Virciniyada da daha çox uyğurun yaşadığı bildirilir.Los Anceles, Nyu York, San Fransisko və Hyustonda da azsaylı uyğurlar yaşayır . 2019-cu ilə gəlincə, Çin hökumətinin Birləşmiş Ştatlarda yaşayan uyğur etnik mənsubiyyətindən təxminən 250 000 insanın danışıq və hərəkətlərinə nəzarət etmək cəhdi ilə Birləşmiş Ştatlarda uyğurlara qarşı müntəzəm olaraq təzyiq və təhqirlər həyata keçirdiyi bildirilir. 2020-ci il Uyğur İnsan Haqları Siyasəti Aktının 8-ci bölməsi "Birləşmiş Ştatlarda təqib və ya hədə-qorxu ilə üzləşmiş ABŞ vətəndaşlarını və sakinlərini, o cümlədən ABŞ-də qanuni olaraq təhsil alan və ya müvəqqəti işləyən etnik uyğurlar və Çin vətəndaşlarını qorumaq səyləri haqqında hesabat tələb edir. == Uyğur Amerikalılar == Uyğurların ABŞ-dəki tarixi 1960-cı illərdən az sayda mühacirin gəlişi ilə başlayır.20-ci əsrin sonlarında, bir sıra Sincan münaqişələrindən sonra, milyonlarla uyğur vətənləri Şərqi Türküstandan (Çin) Qazaxıstan, Türkiyə, Avropa, Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya və digər ölkələrə və yerlərə qaçdı.2010-cu ildə ABŞ-dəki uyğur əhalisinin sayı 200 000-dən çox olduğu təxmin edilirdi, lakin Uyğur Amerika Assosiasiyası 2009-cu ilin iyulunda Çində repressiyalara görə 2010-cu illərdə daha çox insanın ABŞ-yə köçdüyünü bildirib.2022-ci ilə kimi Uyğur Amerika Assosiasiyası ABŞ-də təxminən 250.000 Uyğur olduğunu təxmin edir, Sürgündəki Şərqi Türkistan Hökuməti isə ABŞ-də 250.000 Uyğur olduğunu təxmin edir. ABŞ-də uyğurların ən çox yaşadığı Vaşinqton bölgəsində 130 mindən çox uyğurun, Virciniyada da daha çox uyğurun yaşadığı bildirilir.Los Anceles, Nyu York, San Fransisko və Hyustonda da azsaylı uyğurlar yaşayır . 2019-cu ilə gəlincə, Çin hökumətinin Birləşmiş Ştatlarda yaşayan uyğur etnik mənsubiyyətindən təxminən 250 000 insanın danışıq və hərəkətlərinə nəzarət etmək cəhdi ilə Birləşmiş Ştatlarda uyğurlara qarşı müntəzəm olaraq təzyiq və təhqirlər həyata keçirdiyi bildirilir. 2020-ci il Uyğur İnsan Haqları Siyasəti Aktının 8-ci bölməsi "Birləşmiş Ştatlarda təqib və ya hədə-qorxu ilə üzləşmiş ABŞ vətəndaşlarını və sakinlərini, o cümlədən ABŞ-də qanuni olaraq təhsil alan və ya müvəqqəti işləyən etnik uyğurlar və Çin vətəndaşlarını qorumaq səyləri haqqında hesabat tələb edir.

Qazaxıstan uyğurları — respublikanın beşinci ən böyük etnik azlığıdır. 2014-cü ilin əvvəlində Qazaxıstan uyğurlarının sayı 246,777 nəfər olmuşdur (ölkə əhalisinin 1,44% -i). Dunqanlarla birlikdə uyğurlar Çində Uyğur üsyanının yatırılmasından sonra, ilk dəfə 1860-1880-ci illərdə Qazaxıstan ərazisinə yerləşməyə başladılar. Bununla yanaşı 1916-cı il qiyamının yatırılmasından sonra Semireçye qazaxlarının bir hissəsi Şərqi Türküstanın uyğur torpaqlarına köç edir. Sovet dövründə ölkədə uyğurların sayı durmadan artırdı. Uyğurlar 1960-1970-ci illərdə SSRİ ilə ÇXR arasındakı açıq sərhədlər dövründə onlar əsasən Almatı və Taldı-Kurqan bölgələrinin kəndlərində və rayon mərkəzlərində məskunlaşırlar. Respublikada uyğurların sayı sürətlə artırdı. 1989-cu il siyahıyaalmasına əsasən respublikada 180 min uyğur yaşayırdı (respublika əhalisinin 1,1% -i). Uyğurlar indiki sərhədlər daxilində Almatı vilayətinin əhalisinin 7,8% -ni və Alma-Ata əhalisinin 3,5% -ni təşkil edirdi. 1999-cu il siyahıyaalınmasına əsasən, onların sayı 210 minə çadır (əhalinin 1,4%), Almatı vilayətinin Uyğur rayonunda isə uyğurlar əhalinin əksəriyyətini (56%) təşkil edirdi.

Türkiyədə uyğurların təqibi — Türkiyədə sığınacaq axtaran və qaçqın olan uyğurların repressiyaya məruz qalması, deportasiyası, onlara pis rəftar edilməsi və həbs edilməsi. Türkiyə Çindəki repressiyalardan qaçan bir çox uyğur üçün təhlükəsiz sığınacaq kimi tanınırdı. Rəcəb Tayyib Ərdoğanın özü ilk növbələrdə Çinin Sincandakı siyasətini soyqırım adlandırmışdır. Buna baxmayaraq, 2010-cu illərin sonlarında türk milliyətçi və anti-Qərb baxışlarına keçid edən zaman o, Türkiyəni Qərbdən uzaqlaşdırmışdır, daha çox Çin və Rusiyaya meyl göstərmişdir, hətta Çini və onun Sincan siyasətini tənqid etməyi dayandırmışdır. Uyğurlar əvvəlki kimi Türkiyədə böyük etiraz aksiyalarına ev sahibliyi edə bilməmişdilər. Ərdoğan Çinin azlıqlara qarşı siyasətini yüksək qiymətləndirmişdir. 2015-ci ildə Ərdoğan Sincandakı uyğurların "terror fəaliyyətlərini" pislədiyini bəyan etmişdir, buna görə Dünya Uyğur Konqresinin tənqidinə məruz qalmışdır. 2017-ci ildə Türkiyə hökuməti Böyük Britaniya və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının oxşar təyinatlarından sonra Şərqi Türküstan İslam Hərəkatını rəsmi olaraq terror təşkilatı elan etmişdir. Təzyiqlər 2020 və 2021-ci illərdə şiddətlənmişdir. Minlərlə uyğur hədəf alınacağından qorxaraq Türkiyəni tərk etmiş və Avropaya getməyə başlamışdır.