Xəlil ibn Əhməd əl-Fərahidi
Xəlil ibn Əhməd (ərəb. أبو عبد الرحمن الخليل بن أحمد الفراهيدي; 718, Bəsrə – 1 noyabr 790, Bəsrə) — VIII əsrin məşhur ərəb filoloqu və musiqişünası
== Ümumi məlumat ==
Bəsrə məktəbinin nümayəndəsidir. Əl-Bəsri təxəllüsü ilə də tanınmışdır. Əruz nəzəriyyəsinin ("əl-Əruz" risaləsi və s.) yaradıcılarındandır. "Kitab ül-eyn" adlı ilk ərəb dili izahlı lüğətini tərtib etmişdir. Sibaveyhi onun rəhbərliyi ilə ərəb dilinin "əl-Kitab" adlı ilk normativ qrammatikasını yaratmışdır. Musiqi nəzəriyyəsinə dair əsərləri də (“əl-nəğam” və s.) var.
== Xəlil ibn Əhmədin əruz nəzəriyyəsi ==
X.İ.Əhmədin müəyyən etdiyi əruz qəliblərində bölgüləri təfilələr (ərəbcə “fə’ələ” feilindən yaranmış müxtəlif ifadələr), uzun və qısa hecaların yerini isə təfilələrdəki uzun və qısa hecalar müəyyən edir. X.İ.Əhmədin əruz nəzəriyyəsinin ən kiçik anlayışından (vahidindən) ən böyük anlayışına qədər olan inkişafını sxem şəklində aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:
Müxtəlif kombinasiyaları nəticəsində
6 rükn yaranır:
↓
Müxtəlif kombinasiyaları nəticəsində
8 əsli təfilə yaranır:
↓
Müxtəlif dəyişmələr – zihaflar nəticəsində
60-dan çox törəmə təfilə yaranır:
↓
Müxtəlif kombinasiyaları nəticəsində
qəliblər yaranır:
↓
Yarandığı əsli təfilələrdən asılı olaraq
16 bəhrdə (16-cı bəhr - Mütədarik alimin davamçıları tərəfindən yaradılmışdır) qruplaşdırılır:
↓
Ritmik yaxınlıqlarına görə 5 dairədə
qruplaşdırılır:
↓
Sxemdən göründüyü kimi X.İ.Əhmədin nəzəriyyəsində ən kiçik vahid (ünsür) ritmik yox, qrafiki xarakter daşıyır. Ən kiçik ritmik vahidlər isə 6 rükndən ibarət qəbul olunmuşdur.