İranın Ali Lideri
İranın Ali Rəhbəri (fars. رهبر ایران; translit. rəhbər-i muazzam-i iran), İslam İnqilabının Ali Rəhbəri (fars. رهبر معظم انقلاب اسلامی; translit. rəhbər-i muazzam-i inğilab-i islami), Rəhbər (fars. رهبر), Fəqih (fars. فقیه) və ya rəsmi olaraq Ali Rəhbərlik Orqanı (fars. مقام معظم رهبری; translit. məqam muazzam rəhbəri) — İran İslam Respublikasının ali dövlət vəzifəsi. Silahlı qüvvələr, məhkəmə sistemi, dövlət televiziyası və digər əsas hökumət təşkilatları İranın Ali Rəhbərinin idarəsi altındadır.
İranın Ali Rəhbəri
İranın Ali Rəhbəri (fars. رهبر ایران; translit. rəhbər-i muazzam-i iran), İslam İnqilabının Ali Rəhbəri (fars. رهبر معظم انقلاب اسلامی; translit. rəhbər-i muazzam-i inğilab-i islami), Rəhbər (fars. رهبر), Fəqih (fars. فقیه) və ya rəsmi olaraq Ali Rəhbərlik Orqanı (fars. مقام معظم رهبری; translit. məqam muazzam rəhbəri) — İran İslam Respublikasının ali dövlət vəzifəsi. Silahlı qüvvələr, məhkəmə sistemi, dövlət televiziyası və digər əsas hökumət təşkilatları İranın Ali Rəhbərinin idarəsi altındadır.
İranın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində diplomatik nümayəndəliyi
İranın Azərbaycanda diplomatik nümayəndəliyi — İranı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti yanında təmsil edən elçilik.
== Tarixi ==
İranın Bakıda konsulluğu 19-cu əsrin 70-ci illərindən fəaliyyət göstərirdi. Çarizmin devrilməsindən (1917) sonra konsulluğun fəaliyyəti daha da canlandı. Lakin İran hökuməti Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan etməsini dərin narahatlıqla qarşıladı. Çünki İranın hakim dairələri Azərbaycanın şimalında müstəqil dövlətin yaranmasına Cənubi Azərbaycanın əldən çıxması təhlükəsi kimi baxırdılar. Buna görə də, İran hökuməti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini tanımağa və onunla diplomatik əlaqələr yaratmağa tələsmirdi. 1918-ci ilin yayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan olunması haqqında istiqlal bəyannaməsinin surəti İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndə heyəti tərəfındən oradakı İran konsulluğuna təqdim olunduqda, konsulluq Azərbaycan adlı dövlətin müstəqilliyini tanımadığını bildirdi və bu sənədi qəbul etmədi.
İranın Azərbaycana münasibətində 1918-ci ilin axırından — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qonşu dövlətlərin, o cümlədən, İranın ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaşdığını yəqin etdikdən sonra başladı. İranın Bakıdakı baş konsulu Azərbaycan Parlamentinin açılış mərasimində (1918, 7 dekabr) iştirak etdi. 1918-ci ilin sonunda Paris sülh konfransına gedən İran xarici işlər naziri Əliqulu xan Ənsari yolüstü 2 gün Bakıda qalaraq, Azərbaycan hökuməti ilə danışıqlar apardı.
İranın Azərbaycanda diplomatik nümayəndəliyi
İranın Azərbaycanda diplomatik nümayəndəliyi — İranı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti yanında təmsil edən elçilik.
== Tarixi ==
İranın Bakıda konsulluğu 19-cu əsrin 70-ci illərindən fəaliyyət göstərirdi. Çarizmin devrilməsindən (1917) sonra konsulluğun fəaliyyəti daha da canlandı. Lakin İran hökuməti Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan etməsini dərin narahatlıqla qarşıladı. Çünki İranın hakim dairələri Azərbaycanın şimalında müstəqil dövlətin yaranmasına Cənubi Azərbaycanın əldən çıxması təhlükəsi kimi baxırdılar. Buna görə də, İran hökuməti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini tanımağa və onunla diplomatik əlaqələr yaratmağa tələsmirdi. 1918-ci ilin yayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan olunması haqqında istiqlal bəyannaməsinin surəti İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndə heyəti tərəfındən oradakı İran konsulluğuna təqdim olunduqda, konsulluq Azərbaycan adlı dövlətin müstəqilliyini tanımadığını bildirdi və bu sənədi qəbul etmədi.
İranın Azərbaycana münasibətində 1918-ci ilin axırından — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qonşu dövlətlərin, o cümlədən, İranın ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaşdığını yəqin etdikdən sonra başladı. İranın Bakıdakı baş konsulu Azərbaycan Parlamentinin açılış mərasimində (1918, 7 dekabr) iştirak etdi. 1918-ci ilin sonunda Paris sülh konfransına gedən İran xarici işlər naziri Əliqulu xan Ənsari yolüstü 2 gün Bakıda qalaraq, Azərbaycan hökuməti ilə danışıqlar apardı.
İranın Cümə Məscidi
İsfahan Ulu Məscidi və ya İsfahan Cümə Məscidi (Farsca: مسجد جامع اصفهان — Məscid-e-Jāmeh İsfahān) — İranın İsfahan Əyalətindəki bir Cümə məscididir. 771-ci ildən 20-ci əsrin sonlarına qədər davam edən inşaat, yenidənqurma, əlavə və təmir işləri nəticəsində məscid hazırkı formasını almışdır. İsfahan bağlı bazarı, məscidin cənub-qərbində yerləşir. 2012-ci ildə UNESCO tərəfindən Dünya Mirası Siyahısı elan edilmişdir.
== Tarix ==
Əməvilər sülaləsi dövründə tikilən bu məscidin sütunlarından birinin şəxsən Şamda xəlifə tərəfindən tikdirildiyi barədə İsfahanda şayiələr mövcuddur. Məscid olmamışdan əvvəl Zərdüştlər üçün ibadət evi olduğu deyilir.
İranın Kembric tarixi
İranın Cambridge Tarixi, Cambridge University Press tərəfindən nəşr olunan İran tarixinə həsr olunmuş 7 cildlik bir tədqiqat əsəridir. Çıxarılan cildlərdə bugünkü İranın tarixdən əvvəlki dövrlərdən günümüzə qədər ki, tarixi və tarixi coğrafiyasından başqa, İran mənşəli xalqların yaşadıqları regionlarda daxil edilmişdir.
== Cildlər ==
Vol. 1. The Land of Iran, edited by William B. Fisher (1968)
Vol. 2. The Median and Achaemenian Periods, edited by Ilya Gershevitch (1985)
Vol. 3. The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, edited by Ehsan Yarshater (1983)
Vol. 4.
İranın Mədəni İrs, Əl Sənəti və Turizm Nazirliyi
Mədəni İrs, Turizm və Əl Sənəti Nazirliyi (fars. وزارت میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی ایران) — İran daxilində çoxsaylı əlaqəli muzey komplekslərinə nəzarət edən bir təhsil və tədqiqat müəssisəsidir. İran hökuməti tərəfindən idarə olunur və maliyyələşdirilir. İlk olaraq 1985-ci ildə 11 tədqiqat və mədəniyyət təşkilatını birləşdirən Məclis qanunvericiliyi ilə qurulmuşdur. 2019-cu ildə İran Mədəni İrs, Əl Sənətləri və Turizm Təşkilatı (ICHHTO) Nazirliyə çevrildi. Hazırkı nazir, Prezident Həsən Ruhani tərəfindən 13 avqust 2017-ci il tarixində təyin olunan Əli Əsgər Monesandır. Əvvəllər Kiş Adası Azad Regionunun rəhbəri idi.
Bir çox jurnal və kitabın nəşrinə və nəzarətinə rəhbərlik edir və xarici muzeylər və akademiyalarla birlikdə layihələr həyata keçirir. Əhatə dairəsi və fəaliyyət baxımından Smithsonian İnstitutuna bənzəyir.
İranın Naxçıvan Baş Konsulluğu
İranın Naxçıvan Baş Konsulluğu — İran İslam Respublikasının Naxçıvan Muxtar Respublikasının Naxçıvan şəhərindəki Baş Konsulluğu.
== Tarixi ==
İranın Naxçıvan Baş Konsulluğunun yaranma tarixi 1992-ci il avqustun 19-dan başlayır. Həmin gün Azərbaycan Respublikası ilə İran İslam Respublikası arasında diplomatik əlaqələrə əsaslanaraq, iki dövlət arasında Təbriz və Naxçıvan şəhərlərində Baş konsulluqların təsis edilməsi haqqında protokol imzalanmışdır.
== Ünvanı ==
Baş Konsulluğun binası Naxçıvan şəhərindəki Atatürk küçəsi 13 ünvanında yerləşir.
İranın Naxçıvan konsulluğu
İranın Naxçıvan Baş Konsulluğu — İran İslam Respublikasının Naxçıvan Muxtar Respublikasının Naxçıvan şəhərindəki Baş Konsulluğu.
== Tarixi ==
İranın Naxçıvan Baş Konsulluğunun yaranma tarixi 1992-ci il avqustun 19-dan başlayır. Həmin gün Azərbaycan Respublikası ilə İran İslam Respublikası arasında diplomatik əlaqələrə əsaslanaraq, iki dövlət arasında Təbriz və Naxçıvan şəhərlərində Baş konsulluqların təsis edilməsi haqqında protokol imzalanmışdır.
== Ünvanı ==
Baş Konsulluğun binası Naxçıvan şəhərindəki Atatürk küçəsi 13 ünvanında yerləşir.
İranın dövlət quruluşu
İranın dövlət quruluşu - 1979-cu ildə qəbul edilmiş Konstitusiyasına əsasən hüquqi-siyasi, inzibati, iqtisadi və ictimai münasibətlər sistemi.
== Dövlət quruluşu ==
1979-cu il 11 fevralda İranda şah idarə üsulu olan monarxiya ləğv edilmiş və nəticədə 1 aprel 1979-cu ildə İran İslam Respublikası elan olunmuşdur. 1979-cu il 3 dekabr qəbul olunmuş Konstitusiya halhazırda qüvvədədir. 1989-cu il 28 iyulda ona dəyişikliklər edilmişdir. Mövcud Konstitusiya respublika quruluşunun yaranmasını, bütün hakimiyyətin dini-siyasi dairələrin nümayəndələrinə keçməsini hüquqi cəhətdən təsbit etmişdir. İran İslam Respublikasında dövlət hakimiyyəti bir-birindən asılı olmayan qanunverici, icraedici və məhkəmə sahələri vasitəsilə ölkənin Ali Dini Rəhbərinin nəzarəti altında həyata keçirilir.
İranın hökumət başçısı de-yure Prezidentdir, bununla belə o, dövlətin de-fakto başçısı Ali Dini Rəhbərə tabedir. İslam İnqilabının rəhbəri Ayətullah Xomeyninin ölümündən sonra 4 iyul 1989-cu il tarixində İran İslam Respublikasının yeni Ali Dini Rəhbəri vəzifəsinə ayətullah Seyyid Əli Xameneyi seçilmişdir.
İranın Ali Dini Rəhbəri hakimiyyətin bütün qollarına nəzarət edir, daxili və xarici siyasətin əsas istiqamətlərini müəyyən edir; məhkəmə hakimiyyətinin başçısını, silahlı qüvvələrin və daxili qoşunların ali baş komandanlarını, İslam inqilabının mühafizə Korpusunun ali baş komandanını təyin edir; ümumxalq, birbaşa və gizli səsvermə yolu ilə seçilən Prezidentin təyinatı haqqında fərman imzalayır; Müşahidə Şurasına altı fəqihi təyin edir. Ona, müharibə elan etmək və sülh bağlamaq, amnistiya elan etmək və ya məhkəmə hakimiyyəti başçısının təklifi ilə məhkəmə hökmünü yüngülləşdirmək hüququ verilmişdir.
İranın etnik azlıqları
İranın etnik azlıqları — İranda yaşayan azsaylı xalqlar.
İranın etno-linqvistik azlıqları bunlardır: azərbaycanlılar, ərəblər, kürdlər, bəluclar, türkmənlər, ləklər, lurlar, mazandaranlılar, giləklər, talışlar, deyləmilər, xələclər, ermənilər, mandayilər, brahuiyilər, assuriyalılar, gürcülər, yəhudilər, lurlar, səngsərilər, qazaxlar, qaşqaylar, Xorasan türkləri, goranlar, puştunlar və s.
=== Din ===
İranın rəsmi dini İslam (şiəlik) dinidir. İran dövləti İslamın sünni məzhəbi, xristianlıq, yəhudilik və zərdüştilik kimi məzhəb və dinlərin İranda mövcudluğuna haqq tanıyır. İranda movcud olan dinlər aşağıdakılardır:
İslam :
Şiə məzhəbı:
İsna Əşariyə (12-cilər) təriqəti:
Dini nəzərdən baxarq azərbaycanlılar, farslar, ərəblər, lurlar, mazandaranlılar, giləklər, deyləmilər, xorasan türkləri, xələclər, gürcülər və qaşqaylarların əksəriyyətinin dinləri İslam və Şiə məzhəbinin İsna Əşariyə (12-cilər) təriqəti dir.
Şeyxiyyə təriqəti:
Şeyxiyyə təriqəti, Şiə məzhəbinin təriqətlərindən dir və azərbaycanlılar və farslar arasında azlıq olaraq cari dir.
Sünni məzhəbı:
Amma kürdlər, bəluclar, türkmənlər, qazaxlar, puştunlar, əçomilər və brahuiyilər əksəriyyəti İslam dininin sünni məzhəbinə bağlıdırlar.
Xristianlıq:
Assuriyalılar və ermənilərin əksəriyyətinin dini xristianlıqdır. Bu din İranın digər etnikləri arasında da azlıq olaraq caridir.
Mandayizm:
Mandayilər isə Mandayizm dininə bağlıdırlar.
İranın inzibati bölgüsü
İranda ən böyük inzibati ərazi vahidi ostan sayılır.
== Tarixi ==
İranda konstitusional idarənin bərqərar olunmasını təmin edəcək məclisin qurulması naminə 1906–cı ildə xüsusi bir qanunla məclisə seçkilər üçün ölkə 4 əyalətə, onlar isə öz növbəsində 27 vilayətə bölündü; Dörd əyalətdən biri Azərbaycan idi. Bu bölgü 1937-ci ildə dəyişdirildi və yeni islahata əsasən ölkə artıq 10 osatana və 49 şəhristana bölünürdü.
== Hazırda ==
Ostan — (fars. استان) — ölkə səviyyəsində vilayət və ya rayon kimi inzibati ərazi bölgülərinə yaxın bir bölgüdür. İran ərazisində 30 ostan var.
Şəhristan — (fars. شهرستان) — İranda ostan daxilində inzibati bölgü. Öz növbəsində baxşlardan və hər baxşa daxil olan bir neçə kəndistandan təşkil olunur. Bütün İran ərazisində 30 ostana daxil 324 şəhristan var.
İranın iqlimi
İranın əksər hissələrinin iqlimi subtropik-kontinental, Xəzər dənizi sahilində rütubətlidir. İran və Oman körfəzilərinin sahil boyunda isə tropikdir İqlimin əsas xüsusiyyətləri təkcə ölkənin coğrafi mövqeyi ilə deyil, həm də, relyefin müxtəlifliyi, ərazidə hakim olan atmosfer dövranı ilə müəyyən edilir. İqlimin əsas xüsusiyyətlərindən biri də yalnız həddən artıq yüksək yay yemperaturu deyil, deləcə də çox aşağı qış temperaturu ilə əlaqədar onun kəskin kontinentallığıdır. Qış fəslində İranın bir sıra rayonlarının iqlimi eyni enliklərdə yerləşən diğər yerlərin iqlimindən çox soyuqdur. ( Xəzərsahili zona istisna olunmaqla) . Bu isə ölkədə çoxillik subtropik bitkilərin yetişdirilməsini və il ərzində bir ərzində bir sahədən iki dəfə məhsul götürülməsini məhdudlaşdırır.
== Ümumi xarakteriskası ==
Qışda temperaturun kəskin surətdə aşağı düşməsinə Asiya materikinin daxili rayonlarından gələn soyuq kontinental hava kütləsi təsir göstərir, belə ki, bu hava kütləsinin qarşısını şimal istiqamətdə kəsə biləcək qüvvətli oroqrafikik sədd yoxdur. Nəticədə ölkədə ovalıqlar və yaylalar üçün mövsümü fərqlər nəzərə çarpır. Belə ki, qış və orta yay temperatur ampilidudası 20-25 dərcə təşkil edir. Yüksək yerlərdə və həmçinin dağlarla əhatələnən çəkəkliklərdə yağıntı əsasən qar şəklində düşür və dağlardan qidalanan İran çaylarının rejimini müəyyən edir.
İranın müdafiə sənayesi
İranın hərbi sənayesi zavodları ordunu müxtəlif növ silah və hərbi texnika ilə təchiz etmək məqsədilə yaradılıb. İran rəsmilərinin açıqlamalarına əsasən, ölkə 2003-cü ildə 100 milyon $ dəyərində xaricə silah ixrac etmişdir. İranın hərbi sənayesi İran Müdafiə Nazirliyinin nəzarəti altında fəaliyyət göstərir və aşağıdakı əsas bölmələrdən ibarətdir:
Həmçinin, İnformasiya texnologiyaları və Telekommunikasiya təhlükəsizliyi (STI) də İran müdafiə sənayesinin bir hissəsidir.
== Tarix ==
İranın hərbi sənayesi ölkənin xaricdən asılılığını azaltmaq məqsədilə İranın sonuncu şahı Məhəmməd Rza Pəhləvinin əmri ilə yaradılıb. 1973-cü ildə İran Elektronika Sənayesi (IEI) xarici ölkələrdən alınan silahların təmir olunması məqsədilə yaradılmışdır. Ölkədə İslam İnqilabı baş verməzdən əvvəl İran öz silahlarının əksəriyyətini ABŞ və digər Avropa ölkələrindən alırdı. 1971–1975-ci illər arasında şah təkcə ABŞ-dən 8 milyard $ dəyərində silah almaq haqqında müqavilə imzalamışdı. 1979-cu ildə İslam İnqilabı baş verənə qədər ABŞ bu ölkəyə böyük miqdarda silah satmaqda davam etdi.
1977-ci ildə İran Müdafiə Sənayesi Təşkilatı İsraillə birlikdə Proyekt Flower adı altında birgə raket istehsalı üzərində işləməyə başladı. 1979-cu ildə ölkə ilk mərhələdə Sovet istehsalı olan RPQ-7, BM-21 "Qrad" və "Strela-2" raketlərini istehsal etməyə başladı.
İranın nüvə proqramı
İranın nüvə proqramı — İranın nüvə enerjisi əldə etmək üçün başlatdığını dediyi, ancaq başda ABŞ olmaq üzrə bəzi ölkələrin nüvə silah istehsal etmək üçün başladığını iddia etdiyi layihə.
İranın nüvə proqramı 1950-ci illərdə sülh üçün Atom proqramının bir parçası olaraq ABŞ-nin köməyi ilə başladıldı. ABŞ-nin və Qərb Avropalı hökumətlərin İranın nüvə proqramına dəstəyi, cəsarətləndirməsi və qatqıları ilə 1979-cu ildə şah rejimini devirən islami inqilaba qədər davam etdi. 1979-cu ildəki inqilabdan sonra İran hökuməti proqramı dayandırdı və daha sonra inqilab öncəsinə görə daha düşük bir qərb dəstəyi ilə yenidən canlandırıldı. İran nüvə proqramı bir sıra araşdırma mərkəzi, uran mədəni, bir nüvə reaktoru və bir uran zənginləşdirilməsi mərkəzi ehtiva edən uran emal infastrukturlarından ibarətdir. İranın ilk nüvə santralı Buşehr-I-in mart 2008-də istehsala keçməsi gözlənilirdi. Ancaq 4 sentyabr 2011 tarixi etibarı ilə bu obyekt istifadəyə verilmişdir.
== Ümumi baxış ==
Qaudat Bahqat İndiana Universiteti, Pensilvaniya, Yaxın Şərq Tədqiqatları Mərkəzi prezidenti, İran nüvə proqramının üç faktora bağlı olduğunu deyir: Birincisi; Pakistan,İraq,İsrail və ABŞ-dən özlərinə çevrilən təhdid qəbul etmələri, ikincisi; daxili iqtisadi və siyasi dinamiklər və üçüncüsü; milli qürur. Bahqat daha sonra İranın beynəlxalq cəmiyyət ilə əlaqələri ilə əlaqəli bəzi kilit nöqtələrin altını çəkir və nüvə proqram mövzusunda bunun İranı necə təsir etdiyini anladır.
1.
İranın ostanları
İranda ən böyük inzibati ərazi vahidi ostan sayılır.
== Tarixi ==
İranda konstitusional idarənin bərqərar olunmasını təmin edəcək məclisin qurulması naminə 1906–cı ildə xüsusi bir qanunla məclisə seçkilər üçün ölkə 4 əyalətə, onlar isə öz növbəsində 27 vilayətə bölündü; Dörd əyalətdən biri Azərbaycan idi. Bu bölgü 1937-ci ildə dəyişdirildi və yeni islahata əsasən ölkə artıq 10 osatana və 49 şəhristana bölünürdü.
== Hazırda ==
Ostan — (fars. استان) — ölkə səviyyəsində vilayət və ya rayon kimi inzibati ərazi bölgülərinə yaxın bir bölgüdür. İran ərazisində 30 ostan var.
Şəhristan — (fars. شهرستان) — İranda ostan daxilində inzibati bölgü. Öz növbəsində baxşlardan və hər baxşa daxil olan bir neçə kəndistandan təşkil olunur. Bütün İran ərazisində 30 ostana daxil 324 şəhristan var.
İranın İsrailə zərbələri (2024)
İranın İsrailə zərbələri və ya "Doğru vəd" əməliyyatı (fars. وعده صادق) — İran və onun dəstəklədiyi silahlı qruplaşmalar tərəfindən İsrailə qarşı 13 aprel 2024-cü ildə başlayan və ertəsi gün, 14 apreldə başa çatan raket və dron zərbələri. Bu, İran-İsrail münaqişəsi başlayandan bəri iki ölkə arasında ilk birbaşa hərbi qarşıdurmadır.
14 aprel səhər saatlarında İran İsrailə qarşı əməliyyatın başa çatdığını elan edib. O, hücumu "qanuni və haqlı özünümüdafiə aktı" hesab edib. ABŞ, Rusiya və müxtəlif KİV ümumi əməliyyatı uğursuz kimi qiymətləndirir. İsrail BMT Təhlükəsizlik Şurasının təcili iclasını tələb edib. İsrail hava məkanını açıb, Ben Qurion hava limanı fəaliyyətini bərpa edib. Ardınca İsrail ordusu sakinlərə sığınacaqları tərk etməyə icazə verib.
BMT Təhlükəsizlik Şurası İsrailin çağırışı ilə fövqəladə iclas keçirib.
