Qırğızıstanda sözü azərbaycan dilində

Qırğızıstanda kütləvi informasiya vasitələri (KİV) bölgədəki qonşu ölkələrlə müqayisədə daha çox azaddır və konstitusiya mətbuat azadlığına zəmanət verir və senzuranı qadağan edir. Bununla belə, media hələ də hökumət tərəfindən məhdudlaşdırılıb. ATƏT Qırğızıstanın çap və onlayn medialarında etik normalara dair hesabat yayımlayıb. == Qəzet və jurnallar == 2003-cü ildə Qırğızıstanın 25-30 qəzet və jurnalının səkkizi dövlətə məxsus idi və dövlət nəşriyyatı Uçkun, ölkənin ən böyük qəzet nəşrçisi idi. == Televiziya və radio == Kütləvi informasiya vasitələri arasında rəqabət hökumətyönlü qəzetlərin və yayım orqanlarının ciddi dəstəyi ilə ləğv olunur. 2000-ci illərin əvvəllərində artan sayda bu cür idarələrə hökumətlə əlaqəsi olan şəxslər nəzarət edirdilər. Hazırda Qırğızıstanda hökumətin yayımları məhdudlaşdırdığı və keçmişdə müxalifətin etirazlarını nümayiş etdirən xüsusi şəbəkələri qorxutduğu və ya bağladığı 8 dövlət və 20 özəl televiziya şəbəkəsi mövcuddur. 23 FM radio stansiyası və cəmi 13 AM stansiyası var. Dövlət mediası üstünlük təşkil edir və ölkədəki siyasi mühiti nəzərə alaraq müxalifət tərəfindən özəlləşdirilməsi üçün hərəkətlər Prezident Qurmanbek Bakıyev tərəfindən əngəllənir. Şəxsi şəbəkələrin əksəriyyəti paytaxt Bişkekdə yerləşir.

Qırğızıstanda azərbaycanlılar — tarixi Azərbaycandan kənarda yaşayan etnik azərbaycanlıların təşkil etdiyi Azərbaycan diasporunun Qırğızıstanda yaşayan hissəsinin adı. == Say == Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin (DAK-ın) bütün dünyada yaşayan azərbaycanlıların sayına dair 2006-cı ildə yayınladığı məlumatlara əsasən Qırğızıstanda 16,000 nəfər etnik azərbaycanlı yaşamaqda idi. Siyahıyaalmalara və rəsmi təxminlərə əsasən Qırğızıstan əhalisi və bu ölkədəki etnik azərbaycanlıların sayı: 1999-cu il siyahıyaalmasına əsasən Qırğızıstan əhalisi: 4,822,938 nəfər, azərbaycanlıların sayı: 14,014 nəfər 2009-cu il siyahıyaalmasına əsasən Qırğızıstan əhalisi: 5,362,793 nəfər, azərbaycanlıların sayı: 17,267 nəfər 2010-cu ilə olan rəsmi təxminə əsasən Qırğızıstan əhalisi: 5,418,299 nəfər, azərbaycanlıların sayı: 17,498 nəfər 2011-ci ilə olan rəsmi təxminə əsasən Qırğızıstan əhalisi: 5,477,620 nəfər, azərbaycanlıların sayı: 17,823 nəfər 2012-ci ilə olan rəsmi təxminə əsasən Qırğızıstan əhalisi: 5,551,888 nəfər, azərbaycanlıların sayı: 18,046 nəfər === Məskunlaşma === == Qırğızıstanda diaspora təşkilatları == Azərbaycan Respublikasının Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin məlumatlarına əsasən Qırğızıstanda azərbaycanlılara aid diaspora təşkilatları aşağıdakılardır: “Azəri” İctimai Birliyi: Bişkek şəhərində yerləşir. Türkdilli Dövlətlərin Siyasətinə Dəstək Fondu: Bişkek şəhərində yerləşir. “Azərbaycan” Gənclər Təşkilatı: Bişkek şəhərində yerləşir.

Qırğızıstanda dəmir yolu nəqliyyatı — respublika daxilində bir-biri ilə əlaqəsi olmayan və SSRİ-nin dağılmasından əvvəl onun vahid dəmir yolu şəbəkəsinin bir hissəsi olan, bir-birindən fərqli olan bir neçə hissədən ibarətdir. Müasir Qırğızıstan ərazisində ilk dəfə dəmir yolu 1924-cü ildə meydana çıxmışdır. == Tarix == Qırğızıstanın müstəqilliyi dövründə gənc respublikanın dəmir yolu şəbəkəsi SSRİ-dən miras qalan daxili birgə xətləri olmayan bir neçə hissədən ibarət idi. Bunlar marşrutların son dərəcə qısa hissələridir: Fərqanə - Qızılkiya, Qarasu - Oş, Xanabad - Cəlalabad - Kok-Yanqak, Üçqurqan - Taş-Kumır. Bu hissəslər Qırğızıstanın cənubunu Fərqanə Vadisinin şəhərləri ilə birləşdirir. Bundan əlavə Çaldovar - Bişkek - Rıbaçye (İssık-Kul) xətləri isə Qırğızıstanın şimal şəhərlərini Cənubi Qazaxıstanla birləşdirir. 1994-cü ildə şəbəkənin pozulmasını aradan qaldırmaq üçün Trans-Qırğızıstan dəmir yolu Balıkçi - Koçkor - Cəlal-Abad dəmir yolu layihəsinin həyata keçirilməsinə qərar verilir. 1998-ci ildə başlayan inşaat qısa müddətdə kəsilir. Layihə 2000-ci ildə nəhayət bağlanılır və stansiyaların və yolların yalnız yarımçıq qalmış hissələri qalır. 1996-cı ildən bəri Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan ("CKU") dəmir yolunun (Qırğızıstan dəmir yollarının cənub hissəsindən) mümkün tikinti planı müzakirə edilir.

Qırğızıstanda fahişəlik 1998-ci ildə qanuniləşdirildi, buna baxmayaraq fahişəxana, sutenyorluq və fahişəlik məşğuliyyətinə cəlb edilmə qanunsuz olaraq qalır, buna görə 5 ilədək həbs cəzası verilə bilər. UNAIDS hesablamalarına görə, 2016-cı ildə ölkədə 7,100 seks işçisi var idi.Fahişələr QİÇS-in yayılmasına səbəb olmaqda günahlandırılırlar. Əhalinin bu cəmiyyətində HİV-in yayılma dərəcəsi 2% -dir.Qırğızıstanda vacib sosial problemlərdən biri cinsi alverdir. == Hökumət orqanları ilə münasibətlər == Qeyri hökumət təşkilatları və seks işçiləri korrupsioner hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən təqib edildiyini bildirirlər. İnsan alveri və ictimai əxlaqa qarşı cinayətlərə qarşı mübarizə şöbəsi 2013-cü ildə qurulandan bəri vəziyyət daha da pisləşdi. Paytaxt Bişkekdə, keçmiş qırmızı işıqlar məhəlləsi olan Pravda küçəsində hazırda fahişələr işləmirlər. Bir neçə "mamaçkalar" (madamlar) küçədə durular, seks işçiləri yaxınlıqdakı otellərdə qalırlar.Məlumata əsasən, Qırğızıstan polisi insan alveri qurbanlarını (18 yaşdan kiçik olan bəzilərini də daxil olmaqla) istismar edir, saunalar və küçədə onlarla cinsi əlaqədə olmağa məcbur edir. Polisin etdiyi qanunsuzluq və korrupsiyanın yayılması, polisin cinsi alver qurbanlarını, o cümlədən yetkinlik yaşına çatmayanları da təhdid etməsi və zorakılıqla onlardan pul tələb etməsi ilə bağlı ictimai narahatlıq hələ də qalmaqdadır. Bəzi sübutlara əsasən, polis istintaqı dayandırmaq üçün ehtimal olunan insan alverçilərindən rüşvət alır. == Tais Plüs == Qeyri-hökumət təşkilatı Tais Plüs seks işçilərinin hüquqlarını qoruyur və onlara dəstək və təhsil verir.Təşkilat 1997-ci ildə bir qrup seks işçisi tərəfindən həmkarlar ittifaqı olaraq təsis edilmişdir.

Qırğızıstanda turizm — çox zəif inkişaf edir. 2000-ci illərin əvvəllərində orta hesabla hər il əsasən keçmiş Sovet İttifaqı ölkələrindən təxminən 450.000 turist ölkəyə gəlirdi. 2018-ci ildə İngilis beqpekinq cəmiyyəti, ölkənin macəranın sirri olan bir ölkə olduğunu bildirərək Qırğızıstanı dünyanın ən yaxşı beşinci macəra səyahət yeri olaraq təyin etdi.İssık-Kul və Tyan-Şan dağları nisbətən populyar turistik yerlərdir. == Mədəni tarixi == Qırğız mədəniyyəti Monqol ordularının dövründən qalma köçəri ənənələrə əsaslanır. Müasir qırğızlılar əsasən evlərdə və ya binalarda yaşasa da, yaz aylarında yerli insanların bir sürü qoyun, keçi, at və bəzən də yaklar ilə bir yurdda necə yaşadıqlarını müşahidə edə bilərsiniz. Hər ərazidə turistlərə xidmət göstərən bir neçə; daha görünən (və uzaq) olan bəziləri, Narin vilayətindəki, Narın şəhərindən kənarda "daş evi" olan Taş Rabat və İssık-Kul gölünün Karakol şəhəri yaxınlığında Yeddi-Oğuz bölgəsindəki Yeddi-Oğuz ("Yeddi Boğa") vadisində yurd düşərgələri var. == Ekoturizm == Hazırda Qırğızıstanda "ekoloji cəhətdən təmiz" turizmin inkişafı üçün bir sıra işlər görülür. İsveçrənin Helvetas mədəni inkişaf təşkilatı "Şepard həyatı" və "İcma əsalı Turizm" də daxil olmaqla bir neçə belə layihəyə sponsorluq etmişdir. Qırğızıstandakı bir çox turizm şirkəti "eko" nun ölkələrinə gələn bir çox turist üçün çox cəlbedici göründüyünü başa düşür, buna görə də "az təsirli" hadisələri təbliğ etmək üçün heç bir şey etməsələr də, bu sözləri təşkilatlarını izah etmək üçün istifadə edirlər. Turistləri ətraf mühitin gözəlliyi cəlb edir.

Qırğızıstanda təhsil — yeddi yaş ilə on beş yaş arasında doqquz illik icbari təhsildir. Dörd illik ibtidai təhsil, beş illik orta təhsildən sonra sistem iki illik ümumi orta təhsil, xüsusi orta məktəb və ya peşə məktəbi təklif edir.Təhsil və Elm Nazirliyi (TEN) Qırğızıstandakı təhsildən məsuldur. Büdcə kəsirləri, müəllimlərin əmək haqlarının və avadanlıqların mövcudluğunun azalması ilə nəticələnir ki, bu da qeyri-mütənasib olaraq qadınların işə qəbulunda aşağı göstəricilərlə müşahidə olunur.2008-ci ildə ümumi daxili məhsulun yüzdə 3,7%-i təhsilə xərclənmişdir. 2001-ci ildə uyğun yaş qrupunun təxminən yüzdə 89-u məcburi olaraq proqrama yazıldı, lakin bu nisbət 2000-ci illərin əvvəllərində azaldı. 2004-cü ildə Qırğızıstanda savadlılıq nisbəti yüzdə 98,7% idi. == Struktur və təşkilat == === Məktəbəqədər və ibtidai təhsil === "Təhsil haqqında" qanuna və "Məktəbəqədər təhsil haqqında" qanuna görə məktəbəqədər təhsil fasiləsiz təhsilin başlanğıc mərhələsidir və "fərdin fiziki, intellektual və əxlaqi inkişafının təməllərini" qoymağı hədəfləyir. Məktəbəqədər təhsil 3-6/7-dək uşaqlar üçündür və istəyə bağlıdır. Buna giriş məhduddur (xalis qeydiyyat nisbəti 2005-ci ildə 10% ). 2004-cü ildə Qırğızıstanda savadlılıq nisbəti yüzdə 98,7 % idi. Ümumi təhsil təşkilatlarında və müvafiq təhsil fəaliyyətləri üçün lisenziyalı təşkilatlarda 5-7 yaş arası uşaqların məktəbəqədər hazırlığı üçün proqramlar həyata keçirilir.

Qırğız süfrəsində məxsusi olaraq Novruzda bişirilən beşbarmaq da olur. Bu – quzu ətindən və makarona oxşar un məmulatından bişirilir. Adına niyə beşbarmaq deyilir – çünki əllə yeyilir – yəni beş barmaqla. Qırğızıstanda Novruzda tonqal qalamırlar, amma evin, həyətin odla pak edilməsi adəti var – Azərbaycanda üzərlik yandırılan kimi. Qırğızlar deyir ki, bu, qədim türk şamanlarından qalma adətdir. Onlar "Alas-alas, hər bəladan xilas" – deməklə öz həyətlərini atəşlə pis ruhlardan təmizləyirlər.

Qırğız süfrəsində məxsusi olaraq Novruzda bişirilən beşbarmaq da olur. Bu – quzu ətindən və makarona oxşar un məmulatından bişirilir. Adına niyə beşbarmaq deyilir – çünki əllə yeyilir – yəni beş barmaqla. Qırğızıstanda Novruzda tonqal qalamırlar, amma evin, həyətin odla pak edilməsi adəti var – Azərbaycanda üzərlik yandırılan kimi. Qırğızlar deyir ki, bu, qədim türk şamanlarından qalma adətdir. Onlar "Alas-alas, hər bəladan xilas" – deməklə öz həyətlərini atəşlə pis ruhlardan təmizləyirlər.

Qırğızıstada kənd təsərrüfatı — Qırğızıstan iqtisadiyyatında əhəmiyyətli bir yer tutur. Ümumdünya Faktlar Kitabına görə, bu, ümumi ÜDM-in 18% -ni, ümumi işçi qüvvəsinin isə 48% -ni təşkil edir. Ümumi ərazinin yalnız 6,8% -i kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün istifadə olunur, lakin torpaqların 44% -i heyvandarlıq üçün otlaq kimi istifadə olunur. Qırğızıstanın çoxsaylı dağları səbəbindən heyvandarlıq əkinçiliyə nisbətdə əhəmiyyətli təsərrüfat sahəsi olaraq qalır. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi Fərqanə vadisi, Talas vilayətində və Çuy vilayətində cəmlənmişdir. Qırğızıstanın kənd təsərrüfatı məhsulları arasında tütün, pambıq, kartof, tərəvəz, üzüm, meyvə və giləmeyvə üstünlük təşkil edir. Ümumi istehsal baxımından əsas məhsulu ölkənin mal-qarasını qidalandırmaq üçün müxtəlif növ heyvan yemləri təşkil edir. İkinci ən böyük məhsul isə arpa, qarğıdalı və düyüdən sonra payızlıq buğdadır. Mühüm heyvandarlıq məhsullarına qoyun, keçi, mal-qara və yun daxildir. Ölkədə toyuq, at və donuz da saxlanılır.

Qırğızıstanda ilk dəfə 18 martda koronavirus xəstəsi aşkar edilib. == Gedişat == 18 martda Suzak rayonunda Səudiyyə Ərəbistanından Qırğızıstana gələn 3 nəfərdə koronavirus aşkar edildi. Bundan sonra Qırğızıstan, Tacikistan, Qazaxıstan da bir neçə tədbirlər görməyə başladılar. Həmin gün bütün məscidlər bağlandı. Həmin 3 nəfər təcili karantinə alındı. Sonra maskaların ƏDV-dən azad olunduğu bildirilib. 20 martda Oş şəhərində daha 3 nəfərdə də həmin virus aşkar edildi. Həmin şəxslər də Səudiyyə Ərəbistanından gəlirdilər. Buna görə də tez Oşda fövqəladə vəziyyət elan olundu. 22 martda nəqliyyatdan istifadə qadağan edildi.

Qırğızıstanda ilk dəfə 18 martda koronavirus xəstəsi aşkar edilib. == Gedişat == 18 martda Suzak rayonunda Səudiyyə Ərəbistanından Qırğızıstana gələn 3 nəfərdə koronavirus aşkar edildi. Bundan sonra Qırğızıstan, Tacikistan, Qazaxıstan da bir neçə tədbirlər görməyə başladılar. Həmin gün bütün məscidlər bağlandı. Həmin 3 nəfər təcili karantinə alındı. Sonra maskaların ƏDV-dən azad olunduğu bildirilib. 20 martda Oş şəhərində daha 3 nəfərdə də həmin virus aşkar edildi. Həmin şəxslər də Səudiyyə Ərəbistanından gəlirdilər. Buna görə də tez Oşda fövqəladə vəziyyət elan olundu. 22 martda nəqliyyatdan istifadə qadağan edildi.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı (UNESCO) Ümumdünya irsi obyektləri 1972-ci ildə qurulan UNESCO Ümumdünya irsi konvensiyasında da təsvir edildiyi kimi mədəni və ya təbii irs üçün vacib yerlərdir. Bu siyahıda Qırğızıstandakı Ümumdünya irsi obyektlərin siyahısı və İlkin siyahıdakı obyektlər verilmişdir. == Cədvəl == Cədvəl müvafiq sütunun üstündəki hissəsini vuraraq sütuna; yer, sahə və il sütunları üçün alfasayısal olaraq; yer sütunu üçün tərəf dövlət tərəfindən; və kriteriyalar sütunu üçün meyarlar növünə görə sıralanır. Transsərhəd ərazilər aşağıda sıralanır. Obyekt – obyektin adı. Yer – regional və ya əyalət səviyyəsindəki bölgə ilə müşaiyyət olunan ölkəyə görə sıralanır. Çoxmillətli və ya çox regionlu obyektlər olduqda, adlar əlifba sırası ilə sıralanır. Tip / Kriteriya – Ümumdünya irsi komitəsi tərəfindən təyin olunmuşdur. Sahə – hektar və akrla. Verilməyən dəyər, UNESCO tərəfindən heç bir məlumatın yayımlanmadığını göstərir.