sosio sözü azərbaycan dilində

Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutu — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının strukturuna daxil olan elmi tədqiqat institutu. == Tarixi == Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu müstəqil elmi qurumu kimi 1945-ci ildə təşkil olunmuşdur. İnstitut 1945–1950, 1950–1956-cı illərdə Tarix və Fəlsəfə İnstitutu, 1956–1967-ci illərdə Azərbaycan EA fəlsəfə sektoru, 1967-ci ildən 2002-ci ilin iyun ayına qədər Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu, 2002-ci ildən 2009-cu ilin yanvarınadək Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu, 2009-cu ilin yanvarından 2014-cü ilin fevralına qədər Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutu adı ilə fəaliyyət göstərmişdir. AMEA Rəyasət Heyətinin 27 fevral 2014-cü il tarixli qərarı ilə Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun adı dəyişdirilərək Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu adını almışdır. Nazirlər Kabinetinin 3 oktyabr 2020-ci il tarixli 374 nömrəli Qərarı ilə Fəlsəfə İnstitutunun adı dəyişdirilərək "Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutu" adlandırılmışdır. == Fəaliyyət istiqamətləri == Azərbaycan və dünya fəlsəfə tarixi, ictimai-siyasi fikir, müasir dünyanın sosial-mənəvi inkişafı, elmi, elmi-idrakın fəlsəfi-sosioloji məsələləri, məntiq elminin təşəkkülü və inkişafı, sosial-psixologiyanın aktual problemləri, fəlsəfənin yeni istiqamətləri, gender, multikiulturalizmin fəlsəfi problemləri, informasiya cəmiyyətinin və vətəndaş etikasının formalaşması, davamlı inkişafın nəzəri-fəlsəfi və sosioloji problemlərini, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində və ölkə daxili siyasi proseslərin fəlsəfəsi və sosiologiyasını əhatə edir. Azərbaycan Respublikasında hüquqi dövlətin formalaşması; Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində və ölkədaxili siyasi proses. == Rəhbərləri == Müxtəlif illərdə instituta rəhbərlik edənlər: 1945–1950-ci illər – akademik Makovelski Aleksandr Osipoviç; 1950–1956-cı illər – f.e.d. Səmədov Vitali Yunisoviç, t.e.d. İsgəndərov Məmməd Salman oğlu, t.e.d.Quliyev Əliövsət Nəcəfqulu oğlu; 1958-ci il – f.e.d.

Adaptasiya (uyğunlaşmaq) – (latınca uyğunlaşma mənasını verən adaptatio sözündən) – insanların, iqtisadi sistemin və onun ayrı-ayrı subyektlərinin, işçilərinin dəyişkən xarici mühitin şəraitinə, istehsal, əmək, mübadilə və həyat şəraitində uyğunlaşması. Məsələn, mərkəzləşdirilmiş iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə müəssisələr və onların işçiləri bazar mühitinə və bazar münasibətlərinə adaptasiya etməlidirlər.

=== Ailə sosiologiyasının meydana gəlməsi və inkişaf mərhələləri === Uzun müddət ailəni müxtəlif aspektlərdən təhlil edən tədqiqatlar aparılsa da bu sahənin sosiologiyanın əsas tədqiqat obyektlərindən birinə çevrilməsi XIX əsrdə baş vermişdir. Ailə sosiologiyasının inkişafını Thomas və Wilcox 3 mərhələyə bölürlər. Sosial problemlərin tədqiq olunduğu mərhələ (1800-1900); Amerika düşüncə tərzinə Avropalıların təsiri dövrü (1900-1950); Pozitivist və humanist konsepsiyalardan fəlsəfi ayrılıqların başladığı mərhələ (1950-ci illər və sonrası dövr)Başqa bir tədqiqatda isə, ailə sosiologiyasının inkişaf mərhələləri dörd dövrlə müəyyən olunmuşdur: Sosial Darvinizm (1860-1890); Sosial islahatçılıq (1890 -1920); Elmi tədqiqatlar mərhələsi (1920 -1950); Ailə tədqiqatları sahəsində sistematik formalaşdırma mərhələsi (1950-ci illər və sonrakı dövr).Ailə mövzusunda ilkin sosioloji tədqiqatlar Kont və Proudhon ilə başlamışdır. Lakin bununla belə ailə sosiologiyasının bünövrəsi fransız sosioloqu Fr.Le-Ple və amerikalı sosioloq, ailə məsələləri üzrə Amerika Milli Şurasının ilk prezidenti E. Berdjers tərəfindən qoyulmuşdur. Fr.Le-Ple cəmiyyəti müşahidə edərkən cəmiyyətin özəyi və sadə modeli kimi ailəni qəbul edirdi. Onun fikirləri Kontun ailə haqqında “kiçik cəmiyyətlər” ideyasının təsiri altında formalaşmışdır. Le-Ple “Cəmiyyəti dərk edə bilmək üçün ailəni dərk etmək lazımdır” tezisindən çıxış edirdi. O, hesab edirdi ki, xarici mühit insanların iqtisadi həyatını müəyyən edir, eyni zamanda ictimai proseslərə təsir edən ailə formasını diktə edir. Le Ple, ailə tədqiqatlarının empirik metodu kimi ailə büdcəsinin təhlilini seçmişdir. O, ailə haqqında qələmə aldığı hər monoqrafiyasında ailənin büdcəsinin təhlilini aparır, ailə dinamikasının sosial-iqtisadi proseslərə təsirini öyrənirdi.

Aksent — başqa dildə danışarkən ana dilinin tələffüz xüsusiyyətlərinin təzahürü. Bu və ya digər dialektin tələffüz xüsusiyyətlərinin məcmusudur. Aksent danışanların yaşadığı yer, danışanların sosial-iqtisadi vəziyyəti, etnik mənsubiyyəti (etnolekt), kasta və ya sosial sinif ilə də müəyyən oluna bilər.Aksentlər adətən səs keyfiyyəti, tələffüz, sait və samitlər arasındakı fərq, vurğu və prosodiya ilə fərqlənir. Qrammatika, semantika, lüğət və digər dil xüsusiyyətləri tez-tez aksent ilə eyni vaxtda dəyişsə də, "aksent" sözü xüsusi olaraq tələffüz fərqliliklərinə aid olunur, "dialekt" sözü isə daha geniş dil fərqlərini əhatə edir. "Aksent" əksər halda "dialekt"in alt çoxluğu hesab edilir. == İstinadlar == == Əlavə ədəbiyyat == Bragg, Melvyn. The Adventure of English, 500AD to 2000: The Biography of a Language. London: Hodder & Stoughton. 2003. ISBN 978-0-340-82991-2.

Amerika Sosiologiya Assosiasiyası (ing. American Sociological Association, ASA)– 1905-ci ildə amerikan sosioloqlarının cəmiyyəti kimi yaradılmışdır. 12 mindən artıq üzvü olan Amerika Sosiologiya Assosiasiyası indiki adını 1959-cu ildə almışdır. Amerika Sosiologiya Assosiasiyasında üç üzvlük kateqoriyası var: daimi üzvlər, müxbir üzvlər, tələbələr. Amerika Sosiologiya Assosiasiyasının məqsədi sosioloji tədqiqatların keyfiyyətinin yüksəldilməsi, sosioloji təhsilin inkişafına yardım və elmi-sosioloji problemlərin öyrənilməsi ilə məşğul olan alimlərin görüşlərini təşkil etməkdir. Assosiasiya öz üzvləri arasından işçi orqan – Şura təsis edir və o, cəmiyyətin cari işlərini planlaşdırır və icrasını həyata keçirir. Amerika Sosiologiya Assosiasiyasının icraçı orqanı icraçı katibdən və 14 köməkçisi olan 5 üzvdən ibarətdir. İcraçı orqan sosiologiyanın təliminə aid materialların toplamaq və yaymaq, milli azlıqlardan olan tələbələrə kömək göstərmək, dövlət və özəl təhsil sektorlarında sosiologiyanın və sosioloqların rolunu və nüfuzunu yüksəltmək, sosioloqları daimi işlə təmin etmək üçün inzibati rəhbərliyi həyata keçirir. Amerika Sosiologiya Assosiasiyasının tərkibində sosioloji biliklərin ayrı-ayrı sahələri üzrə 45 tədqiqatçıdan ibarət komitə fəaliyyət göstərir. Assosiasiya hər il Amerika Birləşmiş Ştatlarının ayrı- ayrı şəhərlərində milli elmi konfranslar keçirir.

Assimilyasiya (lat. "oxşatma", "uyğunlaşdırma") — bir xalqın digər xalqla öz dilini, mədəniyyətini və s.-ni itirmək yolu ilə qarışması. Təbii və zorakı assimilyasiya mövcuddur. Təbii assimilyasiya heç bir məcburiyyət edilmədən milli azlıqların uzun müddət aralarında yaşadıqları daha böyük millətlə tədricən qovuşması yolu ilə gedir. İmperiyalarda, o cümlədən Rusiya imperiyasında tabelikdə olan xalqların zorakı, məcburi assimilyasiyasından (ruslaşdırmadan) geniş istifadə edilirdi.

Din sosiologiyası — dini qurumları və dini quruluşları, dini mövzularla sosial quruluş arasındakı əlaqəni və dinin cəmiyyətə və cəmiyyətin dinə təsirini araşdıran elmi bir nizam-intizamdır. Din sosioloqları cəmiyyətin dinə təsirini, başqa sözlə cəmiyyətlə din arasındakı dialektik əlaqəni izah etməyə çalışırlar. == Din sosiologiyasının tarixi inkişafı == Din sosiologiyası termini ilk dəfə Email Durkeim tərəfindən "Anne Sociologique" jurnalında (1899) dərc edilmiş məqalədə istifadə edilmişdir. Bundan başqa, Durkeimdə sosiologiya baxımından dini həyatla bağlı bir əsər var ki, bu da sonrakı din sosiologiyasında çox vacib bir yerə sahibdir. Durkeim bu əsərində dinin ictimai həyatda oynadığı rolu vurğulayaraq dinin cəmiyyətin kollektivliyinin əks edirdi. Durkeimin din anlayışının ateist və ya aqnostik olduğu deyilir. Ancaq dinin sonda düzgün olub-olmamasının onun üçün əhəmiyyəti yoxdur. Bir funksiyası olan bir qurum həyat qabiliyyətini saxlayır, əks halda ya yox olur, ya da yeni bir forma alır. Sosiologiyanın digər simalarından biri olan Marksa gəlincə, din sosial-iqtisadi amillərin epifenomenondur (kölgə fenomeni). Marks üçün dinin mahiyyətcə bir funksiyası var.

Elm sosiologiyası — elmi fəaliyyətin sosial şərtlərini müəyyənləşdirən sektoral sosioloji intizam. Elm sosiologiyası həm elmin bir ictimai institut kimi formalaşması proseslərini, həm də elmin sosial təşkilatı və sosial funksiyalarını nəzərdən keçirir. Tədqiqat qruplarının birgə fəaliyyətinin təşkili məsələlərinin öyrənilməsi mühüm rol oynayır. Elm sosiologiyasında ilk araşdırmalar 1930-cu illərdə başlamışdır. Bunların arasında Robert Mertonun (1910-2003) "XVII əsrdə İngiltərədə elm, texnika və cəmiyyət" (1938) və "Elm və ictimai prosedur" (1937) əsərləri vardır. == İstinadlar == == Ədəbiyyat == Гилберт Дж. Н., Малкей М. Открывая ящик Пандоры. Социальный анализ высказываний ученых = Opening Pandora's box: a sociological analysis of scientists' discourse. / Пер. с англ.

Funksionalizm — sosioloji məktəb, cərəyan. == Tarixi == Etnologiyada funksionalizm sosioloji məktəbin prinsiplərinin sonrakı inkişafının məntiqi nəticəsi idi. Əgər diffuzionizmin vətəni Almaniya, sosiologiyanın vətəni Fransa idisə, funksionalizm istiqaməti İngiltərədə yaranmışdı və nə qədər geniş yayılsa da, ingilis nəzəriyyəsi olaraq qalırdı. Bunun da özünün siyasi səbəbləri vardı. Funksionalizm məktəbin tədqiqat obyektinə istənilən ictimai institutun malik olduğu və birbaşa onun saxlanılmasına xidmət edən funksiyaların öyrənilməsi daxildir. Bu məktəb XX əsrin 20–ci illərində İngiltərədə etnologiyada əsas yer tuturdu. İlk funksionalizm nəzəriyyəsini alman etnoloqu R.Turnvald 1911-ci ildə irəli sürmüşdür. Amma funksionalizmin mövqeyi Böyük Britaniyada daha güclü oldu. Burada Malinovskinin rəhbərliyi altında XX əsrin 20-ci illərindən etibarən tezislər irəli sürülməyə başlandı. Malinovskinin ilk tezisi belə idi: mədəniyyəti onun cizgilərinə görə deyil, institutlarına görə təhlil etmək lazımdır.

Gender sosiologiyası — cəmiyyətdə baş verən genişmiqyaslı sosial-iqtisadi və siyasi dəyişikliklər ailə strukturunda və ictimai münasibətlər sistemində kişi və qadın arasındakı münasibətlərin dəyişilməsinə gətirib çıxarır. Gender münasibətlərinin araşdırılması bir sıra sosial və humanitar, həmçinin sosialogiyanın ayrılmaz tərkib hissəsi olmuşdur. Azərbaycanda genderologiyanın bütünlükdə institutsionalizasiyası prosesi gedir. == Cins və gender == Sosiologiyada gender anlayışı əsaslardan biridir. Sosiologiyada cinsi araşdırmanı, yəni sosial münasibətlər və proseslər kontekstində fərqləndirmək üçün elmi dövriyyəyə daxil olan "cins" (latıncadan gender — «cins») anlayışından istifadə etmək adətdir, seksoloq Con Mani (1921-2006) sosial tədqiqatlar zamanı marginal qrupların (transvestitlər, transseksuallar) müasir cəmiyyətdəki rolları. Cinsiyyət sosial cinsdir. Struktur sosiologiya nöqteyi-nəzərindən və Emil Durkhaym ənənəsinə tam uyğun olaraq cinsiyyət özü sosial bir fenomendir, bu səbəbdən "cins" termininin istifadəsi pleonazmdır. Ancaq istifadəsi, geniş bir müzakirəyə gəldikdə, cinsiyyət məsələsinə sosioloji yanaşmadan bəhs etdiyimizi vurğulamaq üçündür. "Cinsiyyət" anlayışı (latınca sexus, "seks", "yarı", "bölünmə") daha geniş şəkildə istifadə edilə bilər və anatomik fərqlər və əlamətləri əhatə edir. "Cinsiyyət" anlayışı ümumiyyətlə sosiologiyanın özü və ya sosial psixologiya sahəsində istifadə olunur.

Hüquq sosiologiyası — hüquq institutunun digər sosial qurumlarla qarşılıqlı əlaqəsini araşdıran sosiologiyanın bir sahəsi. Hüquq sosiologiyasının maraq dairəsinə hüquq normalarının genezisi, dinamikası, quruluşu, habelə sosial şərtləndirmə və cəmiyyətdəki rolunun öyrənilməsi daxildir. Hüquq sosiologiyası kriminologiya, sosial mühəndislik və hüquq antropologiyası ilə sıx bağlıdır. == Tarixi == "Hüquq sosiologiyası" konsepsiyası ilk dəfə Dionisio Antsilotti tərəfindən 1892-ci ildə təqdim edilmişdir və 1913-cü ildə "Hüquq Sosiologiyasının əsasları" adlı əsər avstriyalı Oyhen Erlix tərəfindən nəşr edilmişdir. Daha sonra, hüquq sosiologiyası Maks Veber, Emil Durkhaym və Leon Düqinin araşdırmaları sayəsində inkişaf etdi. Xüsusilə, Maks Veber və Emil Durkhaym qanunların ictimai münasibətlərə təsirini araşdırdılar. == Hüquq sosiologiyası anlayışları == Hüquq sosiologiyası və hüquq elmləri mövzusu tez-tez təmasda olur, lakin müəyyən hüquqi münasibətlərin öyrənilməsinə yanaşmalar çox fərqlidir. Hüquq elmini ilk növbədə sosial münasibətlərin hüquqi forması maraqlandırır, sosiologiya isə bu münasibətlərin sosial funksiyaları və digər qeyri-hüquqi aspektləri ilə maraqlanır.

Jurnalistika sosiologiyası — jurnalistikanı sosial bir fenomen olaraq araşdıran, sosioloji metodların onlarla işləməkdə tətbiqi, jurnalistlərin və kütləvi informasiya vasitələrinin auditoriyasının sosial düşüncəsinin xüsusiyyətləri və s. kimi araşdıran xüsusi bir sosioloji sahədir. Sosiologiya və jurnalistika, ortaqlıqlarının inkişaf etdirildiyi üçün fərqli, lakin yaxın bilik sahələri kimi fəaliyyət göstərir: Kütləvi informasiya vasitələri yeni sosioloji məlumatlar yayırlar - yəni sosioloji məlumatlar kütləvi informasiya vasitələri istehlakçılarına verilir. Jurnalistlər sosioloji tədqiqatların nəticələrini dəlillərini dəstəkləmək üçün hekayələrində istifadə edirlər. Nəhayət, müəyyən bir vəziyyətdə, bir jurnalistin sosioloji düşüncəsi sosioloji jurnalistikanın - üzvi bir "bağlama"-nın, jurnalistika və sosiologiyanın sintezinin - reallığı tanıma metodlarının olduğu xüsusi bir keyfiyyətə malik bir jurnalist əsərinin yaranmasına kömək edir.Metodoloji səviyyədə: Jurnalistika və sosiologiya sosial elm sahəsindəki birinci sahə daha çox praktik tərəfə aiddir, ikincisi isə proses və hadisələrin proqnozlaşdırılmasına yönəlib. Bənzər münasibətlər: humanist istiqamət, sosial məsuliyyət, vətəndaşlıq, təsdiqlənmiş məlumatlara həsrət. Tədqiqat obyektlərinin ümumiliyi: cəmiyyət və onun quruluşu obyektiv və subyektiv mənada, sosiologiya isə kütləvi statistikaya bağlanır, media isə insanların və hadisələrin özünəməxsusluğuna diqqət yetirir. Metodologiya sahəsində, sosiologiyada oxşarlıq kütləvi statistika üstünlük təşkil edir, rəsmiləşdirilmiş metodlar və jurnalistikada fərdi hadisələrin hərtərəfli öyrənilməsi == Sosiologiya ilə jurnalistika arasında qarşılıqlı əlaqənin başlanğıcı == Jurnalistika sosiologiyası XIX əsrdə, obyektiv tərəfdən baxıldığı təqdirdə, ilk növbədə Qərbdə nəzəri sosiologiyanın inkişafı ilə əlaqəli olaraq ortaya çıxdı. Subyektiv baxımdan, eyni zamanda bir çox sosioloqun eyni zamanda elmi jurnalları redaktə edib nəşr etməsi və ya jurnalistika ilə məşğul olması da az əhəmiyyət kəsb etmirdi. Jurnalistika sahəsində sosioloji tədqiqatların başlanğıcı kütləvi mətbuatın yaranması, mətbuat bazarının formalaşması, məlumatın yayılması üçün yeni texnologiyaların istifadəsi, mediada reklamların artması ilə əlaqədardır.

Mədəniyyət sosiologiyası (ing. Sociology of culture), kulturososiologiya (alm. Kultursoziologie‎) — öyrənilməsi obyekti cəmiyyətdə mədəniyyətin işləmə və inkişaf qanunauyğunluqları, habelə mədəni normaların, fikirlərin, dəyərlərin, davranış qaydalarının, hərəkət edən fikirlərin qatlanması, mənimsənilməsi, qorunması və daha da ötürülməsi olan budaq sosioloji nəzəriyyə insanlar arasındakı münasibətlərin tənzimləyiciləri, eləcə də cəmiyyət və təbiət münasibətləri kimi. == Tarixi == Mədəniyyət sosiologiyası termini ilk dəfə Maks Adler tərəfindən istifadə edilmişdir] . Adler mədəni dəyərlərin və normaların meydana gəlməsi və mövcudluğunun sosial amillərini mədəniyyət sosiologiyasının öyrənilməsinin mövzusu hesab edirdi. Ancaq mədəniyyət sosyolojisinin mövzusunun bu tərifi Qərbdə sonrakı tədqiqatçılarının əksəriyyəti tərəfindən qəbul edilmədi və Adler, fəlsəfi və ictimai-siyasi ədəbiyyatda "cəmiyyət" və "mədəniyyət" kimi anlayışların, çox nadir istisnalar istisna olmaqla eyni şəkildə istifadə edilmişdir. Sosiologiyanın mədəniyyət sosiologiyası ilə əvəz olunmasının heç bir mənası olmadığına inanılırdı. Məsələn, mədəniyyət tədqiqatlarının yaradıcısı Leslie Vayt sosiologiyanın mədəni və sosial cəhətdən dəqiq bir şəkildə müəyyənləşdirməkdə gücsüz olduğuna inanırdı, çünki onun fikrincə, cəmiyyət mədəniyyətin bir funksiyası olsa da, mədəniyyəti yalnız sosial münasibətlərin ayrı bir tərəfi kimi qəbul edir. Karl Mannheym, mədəniyyət sosyologiyasını mədəni əsərlərin təfsirinin spesifik bir növü kimi təyin etmişdir. Tolkott Parsonsun struktur funksionalizmi mədəniyyət sosiologiyası mövzusunun güclü bir şəkildə daralmasına kömək etdi, çünki mədəni determinizmə söykənir və buna görə mədəniyyət cəmiyyətin bütün sahələrinin varlığı və inkişafı üçün təməl daşı hesab olunur.

Psixiatriya sosiologiyası — psixiatriyanın institusionalizasiya və deinstitusionalizasiya məsələlərini, psixiatriya elminin və praktikasının sosial aspektləri, xüsusiyyətləri, meylləri və inkişaf qanunauyğunluqlarını, habelə psixiatriyanın fəaliyyətinin institusional mexanizmlərini araşdıran elmi bilik sosiologiyasının istiqamətlərindən xidmət biridir. Psixiatriya sosiologiyasına əhəmiyyətli töhfə Mişel Fuko, Franko Bazalya, İrvinq Hofman, Klaus Dörner və başqaları kimi tədqiqatçılar və ictimai xadimlər tərəfindən verilmişdir. == Deviantın tibbiləşdirilməsi == N. Kittri, deviant konsepsiyasının narkotik asılılığı, homoseksualizm, alkoqolizm və zehni xəstəliklər kimi bir sıra təzahürlərini araşdırdı və bu təzahürlərin əvvəl mənəvi, sonra hüquqi problemlər kimi qəbul edildiyini və indi tibbi problemlər kimi qəbul edildiyini göstərdi. Bu qavrayış nəticəsində normadan kənara çıxan fövqəladə insanlar əxlaqi, hüquqi və daha sonra tibbi xarakterli sosial nəzarətə məruz qaldılar . Eynilə, P. Konrad və C. Şnayder də sapmağın tibbiləşdirilməsinə dair araşdırmalarını müxtəlif tarixi dövrlərdə sapma anlayışının mənalarının asılı olduğu üç əsas paradiqmanın tapıla biləcəyi fikri ilə başa vururlar: günah kimi sapma, günah kimi sapma cinayət və sapma bir xəstəlik kimi. == Psixiatriyanın institusionalizasiyası == Psixiatriyanın institusionalizasiyasına iki kitab - Fransız filosofu və humanitar elmlərin tədqiqatçısı Mişel Fukonun "Klassik dövrdə dəlilik tarixi" kitabı və alman psixiatrı Klaus Dörnerin "Vətəndaş və Dəlilik" kitabı həsr edilmişdir. Dörnerin göstərdiyi kimi, psixiatriyanın meydana gəlməsi sənayeləşmə ilə qeyd olunan sənaye kapitalizminin yaranması - istehsalın fabriklərdən fabriklərə ötürülməsi və əl əməyindən maşın istehsalına keçid dövrünə təsadüf etdi. Bu proses, vətəndaş təbəqəsinin təbəqələşməsinə gətirib çıxardı, orta təbəqəsinin bir hissəsi zənginləşdi, digəri kasıb oldu. Bir tərəfdən sənayeləşmə, yeni şərtlərdə köhnə işlərini itirmiş bir çox insanın mövcudluğunun təməllərini məhv etdi. Digər tərəfdən, fabriklərə ən ucuz və ən əlçatan işçi qüvvəsini cəlb etmək lazım gəldi.

Siyasi sosiologiya (siyasət sosiologiyası) — sosiologiyanın xüsusi bir sahəsidir. Həm siyasi elm, həm də sosioloji bilik sahələri daxil olmaqla əlaqəli bir fəndir. XX əsrin birinci yarısında siyasi elm və sosiologiyanın ayrı-ayrı formalaşmasından sonra meydana gəldi. Siyasi sosiologiyada dörd tədqiqat səviyyəsi də mövcuddur: beynəlxalq münasibətlər səviyyəsində (siyasi münaqişələr və dünya siyasi prosesi); dövlət səviyyəsində (dövlətin cəmiyyətdəki mahiyyəti və rolu); ictimaiyyətlə əlaqələr səviyyəsində (siyasi hərəkatların və partiyaların mahiyyəti və təşkili); şəxsi səviyyədə (şəxslərin siyasətdəki iştirakı). == Siyasi sosiologiyanın mövzusu və obyekti == 1948-ci ildə keçirilmiş beynəlxalq politologiya kollokviumu zamanı bu intizamın tədqiqat subyektləri kimi müəyyən edilmiş bir sıra məqamlar təsdiq edildi: Siyasi düşüncə tarixi, nəzəriyyə, siyasi ideyaların inkişafında yeni tendensiyalar; Siyasi institutlar, onların funksiyaları və cəmiyyət həyatındakı yeri, aralarındakı qarşılıqlı əlaqələr; Fərdlə dövlət arasında əlaqə, vətəndaşların ölkə hökumətindəki iştirakı kanalları; Siyasi səbəblərdən yaranan sosial qruplar — partiyalar, cəmiyyətlər, birliklər, həmkarlar ittifaqları; Dünya siyasəti, beynəlxalq münasibətlər, beynəlxalq münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsi və bütövlükdə cəmiyyətlə əlaqəsi..Gələcəkdə öyrənilən məsələlər dairəsi genişləndi və aşağıdakı fənləri əhatə etməyə başladı: iqtidarın işləməsi və bölüşdürülməsi prosesində siyasi və sosial sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsi; müxtəlif sosial qruplara xas olan siyasi normaların, dəyərlərin, siyasi gözləntilərin, istiqamətlərin və istəklərin işləməsi. == Siyasi sosiologiyanın problemləri == Bu intizamın mövzu sahəsinə əlavə olaraq, meydana gəlmə yolunda atılması lazım olan bir addım, araşdırdığı mövzulara uyğun olaraq araşdırma çərçivəsində olması lazım olan problemlərin tərifi idi. Beləliklə, 1957-ci ildə Amerikalı politoloqlar Seymur Lipset və R. Bendiks aşağıdakı problemləri müəyyən etdilər: Dövlət idarəçiliyinin sosial məsələləri, siyasi elitanın oliqarxlaşma problemi; Sosial amillərin seçicilərin davranışına və siyasi iştirakına təsiri; Siyasi qərar qəbul etmə prosesləri; İdeoloji plüralizm problemi, siyasi qurumlar və elita arasındakı ideoloji zəmində qarşıdurmalar == Siyasi sosiologiyanın inkişaf tarixi == Bu elmi intizamın konturları Tomas Hobbs, Con Lokk, Şarl de Monteksyo və başqaları kimi məşhur siyasi filosofların əsərlərində belə formalaşmağa başladı. Bununla birlikdə, bu müəlliflər siyasi sistemdəki dəyişiklikləri, istehsal üsullarını, təkamülünü deyil, eyni zamanda bu inkişafın cəmiyyəti necə təsir etdiyini də təhlil edərkən siyasi şüurlu şəkildə deyil, günümüzdə siyasi sosiologiya ilə əlaqəli məsələlərə toxundular. O zaman. Siyasi sosiologiyanın meydana gəlməsi ümumiyyətlə hakimiyyətin, güc münasibətlərinin sosial təhlilini aparanlardan biri olan və cəmiyyətdə hökmranlıq növlərinin (xarizmatik, ənənəvi və rasional-hüquqi) bir təsnifatı tətbiq edənlərdən biri olan Max Weberin fəaliyyəti ilə əlaqələndirilir.

Sosiofobiya (lat. socius - ümumi, birlik və q.yun. φόβος) — ictimai yerlərdə çıxış etmək, başqa insanlar qarşısında öz fikrini bildirməkdən çəkinən insanlara aiddir. Onlar gülünc görünməkdən, fikirlərini çatdıra bilməməkdən qorxurlar.Karvasarski ikinci qrupu qorxuları sosiofobiya adlandırır. Bura daxildir: ereytofobiya (insanlar arasında qızarmaq qorxusu), ictimai çıxışlardan qorxma, yad insanların yanında hər hansı bir hərəkəti etmənin mümkünsüzlüyünü qorxusu (məsələn: stuldan qalxıb ayaqyoluna getmək) və s. Bu cür qorxular ətrafdakılara nə qədər cəfəng görünürsə, qorxu daşıyıcılarına bir o qədər dramatik gəlir. Məsələn, deyilənə görə, məşhur Danimarka astronomu Tixo Braqe ziyafət zamanı utanıb ayaqyoluna vaxtında getmədiyi üçün sidik kisəsi iltihabından ölmüşdür.

Sosyoiqtisadiyyat — Amitay Etsioni tərəfindən qurulan istiqamət əsasən neoklassik yanaşmanın tənqidinə əsaslanan iqtisadi sosiologiyaya paralel olaraq inkişaf edir. Etsioni neoklasik paradiqmanı inkar etmir, əksinə onu deontoloji paradiqmaya daxil etməyə, onları sintez etməyə çalışır. Neoklasik paradiqma utilitar (ehtiyac əsaslı), rasionalist və bireyseldir. Fərdləri məqsədlərinə çatmaq üçün ən yaxşı vasitələri rasional olaraq seçərək (ehtiyaclarını maksimum dərəcədə artırmaq üçün) faydalılığı artırmaq istəyənlər kimi təqdim edir. Rasional fərdlər qərar qəbul edən vahidlərdir. Xalq, neoklasik paradiqmada təmsil olunduğu dərəcədə, çox vaxt fərdi rasional qərarların cəmi kimi qəbul edilir. == Etsioni konsepsiyası == Etsioni əsərində fərqli bir paradiqma nümunəsi təklif edir. Neoklassiklər tərəfindən “modelləşdirilmiş” özünəməxsus, rasional davranış cəmiyyət və şəxsiyyət quruluşu kontekstində yaranır. Onlar da öz növbəsində yalnız fərdi hərəkətlərin əks olunan cəmi kimi deyil, böyük ölçüdə neoklassik paradiqmada qəbul edilənlərdən əsaslı şəkildə fərqli qüvvələr və dinamiklər tərəfindən formalaşmış kimi qəbul olunurlar. Başqa sözlə, burada istifadə olunan yanaşma kodlaşdırma adlandırıla bilər.

Sosiolekt (ing. sociolect, lat. societas — cəmiyyət və dialekt), sosial dialekt - hansısa sosial qrupun ( peşə, yaş, mədəni icma) danışıq, ilk növbədə leksik və stilistik xüsusiyyətləri. Dialektdən onunla fərqlənir ki, dialektdə konkret coğrafi məkan sakinləri danışır. Sosiolektlərə arqo, surjik, tryasinka və digər bu tip dillər aiddir. Dialekt ədəbi dil kimi qəbul ediləndə, o sosiolekt ola bilir.

Sosiolinqvistika — mədəni və sosial normalar, gözləntilər və kontekst, o cümlədən dilin necə istifadə olunduğunu və cəmiyyətin dilə təsirini müəyyənləşdirən, cəmiyyətin hər tərəfini təsvir etməyə çalışan bir tədqiqat növüdür.

Sosiolinqvistika — mədəni və sosial normalar, gözləntilər və kontekst, o cümlədən dilin necə istifadə olunduğunu və cəmiyyətin dilə təsirini müəyyənləşdirən, cəmiyyətin hər tərəfini təsvir etməyə çalışan bir tədqiqat növüdür.

Sosiologiya (lat. socius — "cəmiyyət", yun. lóɡos — "elm"; XX əsrin əvvəllərinə qədərki mənbələrdə ictimaiyyat) — cəmiyyətə, insanın sosial davranışına, sosial münasibətlərin nümunələrinə, sosial əlaqələrə və gündəlik həyatla əlaqəli mədəniyyət aspektlərinə diqqət yetirən sosial elm. == Sosiologiyanın funksiyaları və rolu == Baxmayaraq ki, qədim zamanlardan insanların sosial rifahını yaxşılaşdırmaq üçün müxtəlif filosoflar (İbn Xəldun, Platon və s.) fərqli ideyalar irəli sürüblər, qanunlar qəbul və icra olunub, sosiologiya bir elm kimi yalnız və yalnız XVIII əsrdən etibarən yaranmağa və inkişaf etməyə başlayıb. Sosiologiyanın banisi kimi fransız filosofu Ogüst Kont götürülür, lakin ondan çox digər 3 şəxs (Karl Marks, Maks Veber və Emil Durkhaym) sosiologiyanın inkişafına töhfə veriblər və elə buna görə də məhz bu 3 şəxs sosiologiyanın "ataları" kimi də tanınır. Sosiologiya elminə töhfə vermiş və hal-hazırda da bu sahədə çalışan şəxslər 2 kateqoriyaya bölünürlər: klassik sosioloji və müasir sosioloji nəzəriyyəçilər. Klassik nəzəriyyəçilər sosiologiya elminin yarandığı ildən 20-ci əsrin əvvəllərinədək işləyən şəxsləri əhatə edir. Bu qrupa sosiologiyanın ataları — Georq Zimmel, Ogüst Kont, Herbert Spenser və Vilfredo Pareto kimi şəxslər daxildir. Onların ideyaları hələ də yaşayır və müasir dövrdəki sosial məsələləri anlamaq üçün alimlər onların nəzəriyyələrindən də olduqca çox istifadə edirlər. Müasir qrupa isə İkinci dünya müharibəsinin başlandığı illərdən indiki dövrə kimi olan şəxslər nəzərdə tutulur və onların da ideyaları olduqca aktual və maraqlıdır.

Sosiologiyada riyazi metodlar — statistik məlumatların təhlili metodları və ictimai hadisələrin və proseslərin riyazi modelləşdirmə metodları. Kompüter sosiologiyası, sosiologiyada nəzəri, empirik və praktik problemləri həll etmək üçün kompüter texnologiyalarının imkanlarından istifadədir. Sosial sistemlərin kompüter nəzəriyyəsi, süni intellektə sahib süni sosial agent kimi qəbul edilən və həqiqətən də kompüter dövründə fəaliyyət göstərən sosial agentlərin xüsusiyyətlərinin və münasibətlərinin simulyasiya modelləşdirməsidir. == Növləri == Sosiologiyada və digər sosial elmlərdə istifadə olunan riyazi metodların növləri arasında bunlar var: sosial şəbəkələrin təhlili, riyaziyyat modelləşdirmə == Xarici keçidlər == Metodologiya, Metodlar, Riyazi Modellər Jurnalı Davıdov A. A. "Sosial fraqmentlər" nəzəriyyəsi: ümumi sosioloji nəzəriyyə?

Sosiometriya (lat. sosietas cəmiyyət və yun. metreo ölçmək) – psixodiaqnostik metod. Qruplarda və kollektivlərdə rəğbət və nifrət tipli şəxsiyyətlərarası münasibətlərin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi və qrafik təsviri üçün tətbiq olunan standartlamdırılmış metodik üsulların məcmuundan ibarətdir. Sosiometriya amerikan psixoloqu C.Moreno tərəfindən işlənilmişdir. Bu metodun köməyi ilə əldə edilmiş məlumatlar xüsusi sosiometrik cədvəl və sosioqramda əks etdirilməklə təhlil olunur. == Mənbə == Ümumi psixologiya. Prof. S.İ.Seyidov və prof. M.Ə.Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə.

Tarixi sosiologiya və ya tarix sosiologiya — cəmiyyətlərin tarixdə necə inkişaf etdiyinə yönəlmiş sosiologiyanın bir qolu. Ümumiyyətlə təbii olaraq qəbul edilən sosial strukturların mürəkkəb və uzunmüddətli sosial proseslər nəticəsində necə qurulduğuna baxır. Müasir tarixi sosiologiyanın araşdırdığı əsas məsələlər bunlardır: kapitalizmin meydana gəlməsi, inqilablar və ictimai hərəkatlar, imperiyaların yaranması, mövcudluğu və tənəzzül səbəbləri, dövlətlərin təbiəti və dövlət yaranma prosesləri, sosial bərabərsizlik və cinsiyyət. == Yaranması və inkişafı == Riçard Laxmana görə, sosiologiya ən başından bəri mövzusu sosial çevrilmə olan tarixi bir intizam kimi yaradıldı, lakin tədricən sosioloqlar getdikcə daha çox müasir cəmiyyətə diqqət ayırmağa, cəmiyyətin statik hissəsinin müəyyən cəhətlərini təhlil etməyə və çalışmağa başladılar. fərdi davranışı izah edin. Buna görə, müasir tarixi sosiologiya "sosiologiyanın özündə" qurucu atalar "(Marks, Veber, Durkhaym) intizamının təməl layihəsinə sadiq qalmağın bir yoludur". == İstinadlar == == Ədəbiyyat == Алстед Я. Историческая социология — зачем и как? // Социологические исследования. 2005. № 5.

Təhsil sosiologiyası — təhsili sosial bir qurum kimi, cəmiyyətdəki funksiyalarını və digər dövlət qurumları ilə əlaqələrini öyrənən sosiologiyanın bir qoludur. Müasir təhsil sosiologiyası təhsili dörd əsas və qarşılıqlı əlaqəli formada fəaliyyət göstərən çox səviyyəli bir sistem kimi araşdırır. təhsilin bu və ya digər əlaqələrində iştirak edən şəxslər arasında bilik formalaşması prosesi kimi; ictimai şüurun dəyişdirilməsi prosesi kimi; fərdin ictimailəşməsində və onun tərbiyəsində bir amil kimi; şəxsi şüurun bir növ fenomenologiyası kimi.Sosial sistemin ən vacib elementi olan təhsil insan kapitalını inkişaf etdirmək üçün dizayn edilmişdir. Bu sistemin dərinliklərində fikirlər, ideallar və dünyagörüş mövqeləri formalaşır. Bu, ümid və ümidlərin formalaşma sahəsidir ki, bunun əsasında insanların sosial baxımdan əhəmiyyətli və müsbət davranışları formalaşır, bunun nəticəsində cəmiyyət və onun qurumlarının qurulmasının ən vacib tərəfi meydana gəlir. Bu sistem böyük ölçüdə fərdlərin taleyini təyin edir. Beləliklə, təhsil gələcəyin dizaynı üçün bir sistemdir. Sosiologiya ilə yanaşı, təhsil həm də pedaqogika, psixologiya, fəlsəfə, tarix və iqtisadiyyat çərçivəsində öyrənilir. == Təhsil sosiologiyası: problemə yanaşmalar == Sosioloji biliklərin bu sahəsi çox genişdir və bir sıra sosioloji elm bölmələri ilə, o cümlədən: gənclərin sosiologiyası ilə, fərdin sosiallaşma problemləri və prosesləri, gənc nəslin təhsil məsələləri, dəyərlərin quruluşu ilə kəsişir. Cəmiyyətin müxtəlif qruplarının və cəmiyyətin sosial quruluşunun formalaşması proseslərinin.