üsyanı sözü azərbaycan dilində

Abıralı üsyanı (qaz. Абыралы көтерілісі) — Şərqi Qazaxıstan vilayətinin Abralı bölgəsində 1931-ci il fevral, mart aylarında baş vermiş kəndli üsyanı. Üsyan məcburi kollektivləşdirməyə qarşı idi. 12 fevral 1931-ci ildə bölgənin bütün aullarında kəndlilərin üsyanı başladı. 4-cü və 6-cı aullarda (indiki Baktı və Enbek aulları) Esimbek Musabekulının rəhbərliyi ilə 300 nəfər kəndli Birləşmiş Dövlət Siyasi İdarəsinin qoşunlarına qarşı müqavimət göstərdilər. Onlar hökumətdən zorakılığı dayandırıb, müsadirə etdikləri mal qaranı və buğdanı xalqa qaytarmağı tələb edirdilər. 1931-ci ilin payızında Abralı üsyanının iştirakçıları Kempirbaevin dəstəsindən 274 nəfər həbs olundu, 85 nəfər isə güllələndi.

Aday üsyanı (qaz. Адай көтерілісі) — 1929-1932-ci illərdə baş vermiş Mangistauda yaşayan aday tayfasından olan qazax şaruaların üsyanı. Üsyana səbəb həddən artıq olan vergilər, insanların dini inanclarının təhqir olunması, məcburi kollektivləşdirmə nəticəsində mal qaranın kütləvi qırılması, bütün qazax aullarının yoxsullaşması və nəticədə yaranan aclıq idi. 1929-cu ildə ayrı ayrı yerlərdə başlamış üsyan 1930-cu ildə ümumi xarakter daşıyaraq bir mərkəzdən idarə olunmağa başlayırdı. Bokımaş Şolaulı (1931-ci ilin aprel ayında xan seçilib), Mirzəqali Tınımbaevin (1931-ci ilin iyun ayında döyüşdə həlak olub), Yerqali Kutteqenovun, M.Salpıkulının, Jumatay Hüseynovun və digərlərinin başçılığı ilə üsyançılar hökumət qüvvələri ilə şiddətli döyüşlər keçirirdilər. 1931-ci ilin may iyul aylarında üsyançılar 4 dəfə Fort Aleksandrovsk şəhərinə hücum etmişdilər. Silahlı mübarizə 1932-ci ilin ortalarına qədər davam edib. Üsyan yatırıldıqdan sonra üsyançılar, Türkmənistanda, Qaraqalpaqıstanda, Tacikistanda, İran və Əfqanıstanda gizləndilər. Birləşmiş Dövlət Siyasi İdarəsi 800 nəfərdən artıq üsyançı mühakimə olundu.

== Həmçinin bax ==

Alak üsyanı (qaz. Алақ көтерілісі) — Semipalatinsk quberniyasının, Qızıltas bölgəsinin, Qızılkəsik kəndinin sakinləri tərəfindən 1931-ci ildə məcburi kollektivləşdirməyə qarşı baş vermiş üsyan. Üsyanda həmçinin indiki Aksuat və Kokpektinsk bölgələrinin də sakinləri iştirak ediblər. Bölgənin nüfuzlu şəxslərinin, o cümlədən 1885-ci ildə Omsk Mərkəzi Feldşer məktəbini bitirmiş və keçmişdə volost (ərazi vahidi) rəhbəri olmuş Jakul Kuşikovun, Zaysan uyezdinin, Boqask volostının keçmiş rəhbəri Mukış Kuanovun və Qasım Kozıbayevin əmlakının müsadirə olunması üsyana səbəb oldu. Hacı Tırayısın Birləşmiş Dövlət Siyasi İdarəsinin əməkdaşları tərəfindən öldürülməsi insanların qəzəbinə səbəb oldu. Üsyan qəddarlıqla yatırıldı. Üsyanı davam etdirməyin mənasızlığını başa düşən sağ qalan üsyançılar sərhəddi keçərək Çinə keçdilər.

Asan üsyanı (qaz. Асан көтерілісі) — qazaxların məcburi kollektivləşdirməyə, ərzağın və mal qaranın yığılmasına qarşı qaldırdıqları üsyan.Üsyan 1930-cu ilin avqust sentyabr aylarında Qızılorda vilayətinin, Qazalı bölgəsində baş verib. Bu üsyan Qızılqum üsyanının davamı sayılır. 22-ci aulun D.Asanov, J.Tleubaev, A.Kaldıbaev və B.Tleuliev adlı sakinlərinin buğdaya görə vergi verməkdən boyun qaçırdıqları üçün Birləşmiş Dövlət Siyasi İdarəsi tərəfindən həbs olunmaları üsyanın başlamasına səbəb olur. Üsyançılar həbs olunanları güclə azad edirlər. Onlara 19, 20, 21, 23, 24, 25 nömrəli aullardan və qonşu Aral bölgəsindən də insanlar qoşuldular. Tezliklə üsyançıların sayı 1000 nəfərə çatdı. Üsyana imam Maksım Orımbetov rəhbərlik edirdi. Üsyan yatırıldıqdan sonra 98 nəfər həbs olunmuş 31 nəfər isə axtarışa verilmişdir. 19 noyabr 1930-cu ildə Jumaş Tleubaev, 20 noyabr 1930-cu ildə Abdıkalık İmbetov, 21 aprel 1931-ci ildə isə Kalımbet Edilqarayev, Abdiraman Karaqulov, Jubatxan Konısov, Pirimbet Kurekeev, Nasır Mambeteev, Mustafa Mirbekov, Ayjarık Tanatarov güllələnməyə məhkum edildilər.

Ayaqyalınlar üsyanı (fr. Révolte des Nu-pieds) — 1639-cu ildə Fransanın Normandiya regionunda böyük xalq üsyanı. Başçıları yarıəfsanəvi Ayaqyalın Jan idi. Üsyana çox ağır vergilər və ümumiyyətlə, feodal zülmü səbəb olmuşdu. "Ayaqyalınlar"ın ictimai və siyasi ideologiyası dəqiq deyildi. Yoxsul şəhər əhalisi və kəndlilərdən ibarət üsyançılar dövlət vergilərindən boyun qaçırır, varlıların mülklərini, vergi idarələrini dağıdırdılar. "Ayaqyalınlar" Normandiyanı tutmuşdular. Üsyan Fransanın bir çox əyalətində geniş əks-səda doğurmuşdu. Üsyanı hökumət qoşunu yatırmışdır. == İstinadlar == == Əlavə ədəbiyyat == Pierre Carel, Une émeute à Caen sous Louis XIII et Richelieu (1639) : la révolte des Nu-Pieds en Basse-Normandie, Caen, E. Valin, 1886 ; Madeleine Foisil, La Révolte des nu-pieds et les révoltes normandes de 1639, Paris, PUF, 1970 ; Jean-Louis Ménard, La Révolte des nu-pieds en Normandie au XVIIe siècle, Paris, Dittmar, 2005 ; Boris Porchnev, Les Soulèvements populaires en France de 1623 à 1648, S. E. V. P. E. N., Paris, 1963 ; reprinted as Les soulèvements populaires en France au XVIIe siècle, Groupe Flammarion, Paris, 1972.

Batavi üsyanı — e.ə 70-ci ildə german tayfası batavların Yuliy Sivilisin rəhbərliyi ilə Roma imperiyasına qarşı üsyanı. Əvvəlcə Sivilis (Qalboy tərəfindən həbsdən azad edildi) yalnız Vitelliusa qarşı üsyan etdiyini və ümumiyyətlə Roma hakimiyyətinə qarşı olmadığını bildirdi. Mümkündür ki, o, Vitelliusun devrilməsini xəyal edən Vespasianın tərəfdarları ilə birlikdə çıxış etdi. Tezliklə o, öz üsyanına kanninefatları və frizalıları da cəlb etdi. Reyn üzərində yerləşən Roma donanmasına mülki vətəndaşlar hücum etdi. Batavi mənşəli dənizçilər onun tərəfinə keçdilər, romalılar öldürüldü və 24 gəmidən ibarət bütün donanma onun əlinə keçdi. Tezliklə Reynin sağ sahilindəki üsyana Alman tayfaları qatıldı. Romalılar məğlubiyyətə uğramağa başladılar. Bataviyalılar və müttəfiqləri Veteranı mühasirəyə aldıqda, Vətəndaş orada olan iki legiondan Vespasyana and içməsini tələb etdi. Ancaq tezliklə Alman legionlarının Vespasian imperatoru elan etməsi xəbəri gəldi.

Batpakkarinsk üsyanı (qaz. Батпаққара көтерілісі) — 1-9 noyabr 1929-cu ildə Qazaxıstanın Kustanay dairəsinin Batpakkarinsk bölgəsinin və eləcə də Naurzum və Turqay bölgələrinin bir neçə kəndlərinin əhalisi tərəfindən qaldırılmış antisovet üsyanı. Üsyana səbəb əmlakın müsadirəsi və məcburi kollektivləşdirmə idi. == Haqqında == Qazaxıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının qərarı ilə 16 bəy təsərrüfatı müsadirə edilir. Müsadirə zamanı "yarıfeodal bəylərin", "alaşordalıların" Əhməd Baytursunovun, M.Dulatovun, M. Esbolovun və 1916-cı ildə baş tutmuş milli azadlıq hərəkatının rəhbəri A. Janbosınovun yaxınları və qohumları əsassız təqiblərə məruz qaldılar. Bu isə öz növbəsində insanların narazılığına səbəb oldu. "Əksinqilabçılar", "millətçilər", "alaşordalılar" elan edilmiş 50 nəfər həbs olunmuşdu. Üsyançıların da əsas məqsədi həbsdə olanları azad etmək idi. Üsyançılar "Rədd olsun sovet hökuməti!", "Müsadirə olunmuş torpaqlar geri qaytarılsın!", "Müsadirə olunmuş əmlak sahiblərinə qaytarılsın!", "Yaşasın xanlıq!" şüarlar səsləndirirdilər. 2 noyabr 1929-cu ildə üsyançılar Batpakkarinsk (indiki Amangəldi rayonu) rayon mərkəzini ələ keçirib yerli hökumət orqanlarınını təmsilçilərini və rayon rəhbərlərini həbs edirlər.

Baribaevsk üsyanı(qaz. Бәрібаев көтерілісі) — 1930-cu ilin mart ayında Almata vilayətinin, Baribaevsk rayonunun, Bakalı kəndində qalxmış kəndli üsyanı. Üsyan məcburi kollektivləşdirməyə və Sovet hökumətinin repressiv siyasətinə qarşı idi. K. Əhmədcanov, K. İbrahimov və J. Saukımbaevin rəhbərlik etdiyi 100 nəfərlik dəstə 25 mart tarixində Bakalinsk kommunasını ələ keçirmiş, kənd sovetini buraxmış və müsadirə olunmuş buğdanı və digər əmlakı insanlara paylamışdır. Üsyançılar telefon əlaqəsini və dəmir yolunu kəsib, Mınkum rayonunun 10 kəndini ələ keçirirlər. K. Əhmədcanov Aksu rayonunun qaçqınları və üsyançıları ilə birgə fəaliyyət göstərməyə cəhd edirdi. Üsyan Birləşmiş Dövlət Siyasi İdarəsi yatırıldı və 29 nəfər güllələnməyə məhkum edildi.

Baxtrioni üsyanı (gürcücə:ბახტრიონის აჯანყება) — 1659-cu ildə Səfəvi ağalığına qarşı şərqi Gürcüstanda yerləşən Kaxetiya krallığında baş vermiş üsyandır. Üsyan üsyanın gedişatında baş vermiş əsas döyüş yerinin adı ilə Baxtrioni adlandırılmışdır. Baxtrioni qala adıdır. == Arxa plan == XVII əsrin ilk yarısında Kaxetiya kralı I Teymuraz illərdir davam edən və yerli əhalinin narazılığına səbəb olan Səfəvi ağalığına qarşı üsyana qalxdı. 1610-cu illərdə başlayan üsyanın gedişatında gürcülər səfəvilərin ilk hücumlarının qarşısını alsalar da, 1616-cı ildə Şahın özü Kaxetiyanı bir daha ələ keçirdi və oranın əhalisinin bir çoxunu İrana köçürdü və ya qətlə yetirdi. Növbəti illərdə, qızılbaş zadəganlar şərqi Gürcüstana qubernator kimi təyin edildilər və xeyli sayda Qızılbaş tayfa mənsubları orada yerləşdirildilər. Bununla Gürcüstanın tamamilə tabe etdirilməsi planlaşdırılırdı. 1630-cu illərdə səfəvilər Kaxetiyanı daha itaətkar Kartlinin tabeliyinə keçirməyə çalışdılar. Kartli hökmdarı islamı qəbul etmiş və şaha sadiqliyi ilə seçilən Rüstəm idi. Rüstəm özü də gürcü şahzadəsi idi.

Bekon üsyanı - 1676-cı ildə Vircinya koloniyasının Ceymstaun şəhərində zəngin kolonistlərə qarşı başladılmış üsyan hərəkatı. Bekon üsyanı yoxsul və qəzəbli mühacirələrin öz düşmənləri olaraq gördükləri iki qrupa yənilmişdi. Bu qruplardan biri hindular, digəri isə kolinistlərin zəngin və imtiyazlı liderləri idilər. == Arxa plan və üsyanın başlanması == 1676-cı ildə müasir dövrdə mövcud olmayan Vircinya koloniyasının Ceymstaun şəhərində baş vermiş üsyan Şimali Amerikada başqa bir qitədən gəlmiş şəxslərin törətdikləri ilk üsyan hadisəsi kimi də tarixə keçmişdir. Bekon üsyanı aşağı təbəqədən olan qrupları bir mərkəzdə birləşdirmişdir. Üsyana qoşulanlar əsasən salınmış koloniyalardakı çətin şəraitdən narazı olan Avropadan gəlmə sakinlər idi. Sərhəd bölgəsində yaşayan sakinlər üsyana ilk qalxan tərəf olmuşdur. Daha sonra qara dərili qullar və nökərlər olaraq təsnif edilən işçi qrupuda koloniyada yaranmış siniflər arasındakı uçurma öz etirazlarını bildirmək üçün üsyan hərəkatına qoşulmuşdur. Bekon üsyanı Vircinyanın qərb sərhədlərindəki problemlərlə başladı. 1670-cı illərdə zəngin plantatorlar şərqi Vircinyanın böyük hissəsinə nəzarət edirdi.

Beyləqan üsyanı (748) — 748-ci ildə baş vermiş üsyan. Beyləqan üsyanı (794) — 794-cü ildə ərəb əsarətinə qarşı Beyləqanda baş vermiş xalq üsyanı.

Bostandık üsyanı (qaz. Бостандық көтерілісі) — yüksək vergilərə və sovet hökuməti tərəfindən "çörək hazırlama kampaniyası" çərçivəsində baş vermiş məcburi hərəkətlərə qarşı Qazaxıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Sır Dərya dairəsinin Bostandık bölgəsinin (Müasir Özbəkistan ərazisi) sakinləri tərəfindən qaldırılmış üsyan. T.Musabaev, U.Maylıbaevin rəhbərlik etdiyi üsyanda 500 nəfər iştirak edirdi. Briçmolla qışlağında baş tutmuş döyüşdə üsyançıların köməyinə İ.Canıbəyovun basmaç dəstəsi köməyə gəlir. Üsyan Birləşmiş Dövlət Siyasi İdarəsi tərəfindən yatırılır, üsyançıların 50 nəfəri öldürülür, 2 nəfər isə güllələnməyə məhkum edilir. 36 nəfər 10 il müddətinə islah əmək düşərgələrinə, 7 nəfər isə 5 il müddətinə sürgün edilir.

Bukollar üsyanı — Misirdə Roma ağalığına qarşı imperator Mark Avrelinin hakimiyyəti zamanı, 172-ci ildə (başqa məlumatlara görə 174-cü və ya 175-ci ildə) baş vermiş üsyan. Üsyan iştirakçıları bukolların adları Nilin deltasındakı bataqlaşmış yer olan Bukoliya (II əsrin ortalarında kəndlilər ağır vergilər və mükəlləfiyyətlərdən buraya qaçıb gəlirdilər) ilə əlaqədardır. Kahin İsidorun başçılığı ilə bukollar Roma legionlarını darmadağın edərək bütün Aşağı Misiri tutmuş və İsgəndəriyyəyəyə çatmışdılar. Misirdəki Roma prefektinin öldürülməsindən sonra üsyanı yatırmaq üçün çağrılmış Suriyadakı prefekt, sərkərdə Avidi Kassi üsyançılar arasındakı ixtilaflardan istifadə edərək Bukollar üsyanını yatırmışdır.

Bulavin üsyanı (1707–09) — Rusiyada kəndli və kazakların antifeodal hərəkatı. == Həyata keçirilməsi == Başçısı K.A. Bulavin idi. Üsyanda kazaklar, onlara qoşulmuş qaçqın kəndlilər, şəhər əhalisinin aşağı təbəqələri, həmçinin Volqaboyunda yaşayan xalqlar – tatarlar, mordvalar və b. da iştirak edirdi. === Birinci mərhələsi === Üsyan 1707-ci il oktyabrın 9-na keçən gecə başlandı, tezliklə Donun yuxarı axarlarında qaçqın kəndlilər yaşayan şəhərcikləri bürüdü. Lakin üsyançılar məğlub edildi; Bulavin, tərəfdarları ilə Zaporojye Seçinə qaçdı. === İkinci mərhələsi === 1707-ci ilin sonunda üsyanın ikinci mərhələsi başladı. Hərəkat Don və Volqaboyunu, Ukraynanın bir hissəsini bürüdü. 1708-ci il mayın 1-də Bulavin Çerkassı şəhərini tutdu. Üsyançıların bir hissəsi Volqaboyunda, digəri Sloboda Ukraynasında fəaliyyət göstərirdi.

Dekabristlər üsyanı (rus. Восстание декабристов) — 14 dekabr 1825-ci ildə Rusiya imperiyasının paytaxtı Peterburqda baş vermiş dövlət çevrilişi cəhdi.XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın beynəlxalq vəziyyəti son dərəcə mürəkkəb idi. Tilzit sülh müqaviləsindən sonra da Rusiya müstəqil xarici siyasət yeritməkdə davam edirdi. 1812-ci ildə Çar ordusu Fransanı məğlub etdi. Napoleon üzərində qələbədən sonra Qərbi Avropa həyatı ilə tanış olmuş bəzi mütərəqqi fikirli rus zabitləri Rusiyada dəyişikliklər aparmaq uğrunda mübarizəyə başladılar. Milyonlarla kəndli, hələ də ağır təqiblərə məruz qalırdı. Avropada döyüşən rus əsgərləri, ölkələrinin dövlət quruluşunun, sosial həyatlarının və qurumlarının nə qədər geridə qaldıqlarını görmüşdülər. Çarlığın boyunduruğu altındakı xalqın böyük bir bölümünü təşkil edən kəndlilərin torpağa təhkimçiliyi saxlaması əsgərlər üçün narahat bir gərçək idi. I Aleksandrın təqibləri ve militarist rejimindən narazı olan əsgərlər, kəndlilər, cəmiyyətlər yeni çevrə yaratdılar. İki əsas istiqamət müzakirə olunurdu: məhdud monarxiya və federativ dövlət.

Dirgen üsyanı və ya Qara Qartal üsyanı – hal-hazırkı Tatarıstanın şərqi və Başqırdıstanın qərbində yerləşən bölgədə müharibə kommunizmi siyasətinə qarşı Yaşıl Ordu qrupları tərəfindən reallaşdırılan üsyan. == Haqqında == Üsyan 4 fevral 1920-ci ildə Ufa quberniyasına bağlı Yanqa Yelan kəndində başlamışdır. Kəndlilərin artıq olan ərzaqlarının müsadirə edilməsinə qarşı çıxılması nəticəsində toqquşmalar yaşandı. Kəndlilər məhsullarını verməyi rədd etdilər və müsadirə bölmələrinə aid əsgərləri (prodotryad) üsyançılardan bəzilərini həbs etdilər. Bundan sonra meydana çıxan hadisələrdə kəndlilər bəzi prodotryad üzvlərini öldürdülər və üsyan dalğasını başlatdılar. 9 fevralda Minzele komitə rəhbəri və Zey mili rəisi üsyançılar tərəfindən öldürüldü. 10 fevralda kəndlilər Zeydəki Sovet təmsilçisini də öldürdülər. Üsyan Ufa quberniyasına bağlı Belebey, Kazan valiliyinə bağlı Çistopolski uyezdi və Samara quberniyasına bağlı Buqulminski uyezdinə də yayıldı. Üsyançıların liderinin adı I Milovanov idi. Qrupun şüarları "Rədd olsun kommunistlər və vətəndaş müharibəsi, yaşasın müəssislər məclisi!" Qara Qartal ikaraq da anılan kəndli üsyançıların sayı get-gedə artdı.

Şansi və Qansuda Dunqan üsyanı — 1862-1869-cu illərdə dunqanların üsyanı. Eyni zamanda Çinin cənub-qərbindəki Yunnan əyalətindəki müsəlmanlar da üsyana qalxdılar. Üsyanın yatırılması bir qrup Çin dunqanlarının Rusiya imperiyası ərazisinə (müasir Qırğızıstan və digər Mərkəzi Asiya respublikaları ərazisi) və cənubi-qərbi Monqolustana köçməsinə səbəb oldu. Bu üsyan 8-15 milyon arası insan ölümünə səbəb oldu. Dunqanların bu çıxışı tarixin ən qanlı hərbi qarşıdurmalarından biri sayılır. == Üsyandan əvvəlki tarix == Müsəlman çinlilər (dunqanlar) Tsin sülaləsinə qarşı dəfələrlə üsyana qalxmışdılar. Xüsusən, 1781 və 1783-cü illərdəki çıxışlar güclü olmuşdur. 1860-cı illərin əvvəllərində uğurlu üsyan daha mümkün görünməyə başladı. Çünki imperiya qüvvələri Taypin (1850-64) və eləcə də Çjan Losin tərəfindən qaldırılan Nyanjun üsyançılarına (1852-68) qarşı mübarizə aparırdı. Taypinlərin Şansiyə yaxınlaşdığını duyan yerli əhali və hökumət tərəfdarları rəsmi hakimiyyətin razılığı ilə könüllü dəstələr yaratmağa başlayır.

Gəncə üsyanı (1231)

Xmelnitski üsyanı — bugünkü Ukrayna ərazisində 1648-dən 1657-ci ilə qədər davam edən üsyan hərəkatı. Ataman Boqdan Xmelnitskinin komandanlıq etdiyi Zaporojye kazaklarının və müttəfiqləri olan Krım tatarları və yerli ukraynalıların Polşa və Litva qüvvələrinə qarşı azadlıq müharibəsidir. Üsyan müvəffəqiyyətli oldu, Kazak Hetmanlığı quruldu və Polşanın bölgədəki təsiri azaldı. Sonralar bölgənin rus təsirinə girməsi daha asan oldu. Bu yəhudi tarixi və demoqrafiyasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Qiyam Bogdan Hmelnitsky qüvvələri tərəfindən Zaporojyanın tutulması ilə başladı. Sonra Kazaklar, tatar qüvvələri 1648-ci ilə qədər Polşa-Litva Birliyinə qarşı qələbələr qazandı və müstəqil oldular. Böyük Şimal müharibəsinin başlaması əvvəlcə Kazaklar üçün müsbət hadisə olsa da, davamı gəlmədi, zamanla rus hakimiyyəti altına daxil oldular.

Jakeriya üsyanı (fr. Jacquerie, adını feodalların kəndlilərə verdiyi "sadəlövh Jak" ləqəbindən götürmüşdür) - Fransanın şimal-şərqində 1358-ci ildə, I Yüzillik müharibə dövründə, başçısı Gilyom Kal olan antifeodal kəndli üsyanı. == Üsyanın səbəbi == Üsyan ağır feodal əsarəti, iqtisadi dağıntı, muzdlu qoşunların soyğunçuluğu nəticəsində baş vermişdir. == Üsyanın gedişi == Üsyan mayın 28-də Sen-Lyed'Esseran rayonunda başlandı. Əsas kütləsi kəndlilər olan üsyançılara sənətkarlar, xırda tacirlər, kənd ruhaniləri qoşulsalar da, şəhər əhalisi qoşulmadı. Üsyançılar dvoryanların qəsrlərini, evlərini, malikanələrini dağıdır və yandırır, mükəlləfiyyət sənədlərini məhv edir, özlərini isə öldürürdülər. == Üsyanın yatırılması == Sadalan hadisələrdən sonra zadəganlar üsyanın başçısı Gilyom Kalı aldadaraq danışığa dəvət edib əsir alırlar və edam edirlər. Bununla da üsyan amansızlıqla yatırılır. Təqribən 20.000 nəfər üsyançı məhv edildi. Zəif təşkil olunmuş və uzunmüddətli mübarizəyə hazır olmayan kəndlilər arasında birliyin olmaması üsyanın yatırılma səbəbləridir.

Karpoş üsyanı — 1689-cu ilin oktyabrında Mərkəzi Balkanlarda Osmanlı dövlətinin əleyhinə baş vermiş xristian üsyanı. Güman olunur ki, üsyanın lideri Karpoş o zamanlar Osmanlı dövlətinin tərkibinə daxil olan Makedoniyanın Voyniça kəndində Peter adı altında anadan olub. O, gənc yaşlarında Valaxiyada mədənçi olaraq işləmiş, daha sonra Rodop dağlarına gedərək Bolqarıstan ərazisindəki Dospat şəhərində məskunlaşmışdır. O, nüfuzlu oğru idi. Müqəddəs Roma İmperiyasının ordusu Balkanlarlarda üstünlük əldə etdikdən sonra Karpoş müasir Bolqarıstan və Serbiyanın sərhədində yerləşən Znepola gələrək Osmanlılar əleyhinə müqavimət hərəkatının təşkilatçısı olur. == Üsyana hazırlıq == 1683-cü ildə Avstriya, Polşa, Venesiya və Rusiya (sonralar) tərəfindən yaradılan Müqəddəs İttifaq Vyana döyüşündə Osmanlı ordusunu məğlubiyyətə uğradır. Bu hadisədən sonra Osmanlı dövləti Mərkəzi Avropadan sürətlə geri çəkilmək məcburiyyətində qalır. Məğlubiyyət və xaotik vəziyyət Mərkəzi Balkanlarda, xüsusilə də Karpoş üsyanının başlandığı Skopye və Nis ərazisində Osmanlı dövlətinin nüfuzunu zəiflədir. 1689-cu ilin oktyabrında Skopye ərazisinə gələn Avstriya ordusunun komandanı general Pikkolomini yerli kəndlilər tərəfindən sevinclə qarşılanır. Elə həmin gün Pikkolomini rəhbərlik etdiyi ordunu geri çəkir və oktyabrın 26-sı şəhəri yandırır.

Koçkiri üsyanı – 1921-ci ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisi Hökumətinə qarşı Koçgiri, Pezgavır, Maksudan, Aslanan, Kurmeşan, Parçikan, Cenbergan tayfalarının tərəfindən qaldırılmış kürd üsyanıdır. 1920-ci ilin əvvəlində Baytar Nuru, Yellicə nahiyəsində Hüseyn Abdal, Cangaben və Kurmeşan kimi tayfaların rəisləriylə birlikdə yığıncaq təşkil edərək Sevər Andlaşmasının tətbiq olunmasını və Diyarbakır, Van, Bitlis, Elazığ, Dərsim və Koçgiridən ibarət olan ərazilərdə müstəqil kürd dövləti qurulmasını qərarlaşdırmışdır. Üsyançılar iyul ayında Pərdəyənin Çulfa Əli polis bölməsinə və Şadan tayfa rəisi Paşo da Rifahıyaya hücum etmişlər. Türkiyə hökumətinin üsyanı diplomatik yolla həll etməsi ilə bağlı atdığı addımlar bir təşəbbüs vermədikdən sonra Türkiyə Böyük Millət Məclisi Hökumətinin təyin etdiyi Topal Osman Ağanın başçılığı altında ərazilərə ordu yeridilir və ümumilikdə üç ay davam edən üsyan tamamilə yatırılır. == Mənbə == Nuri Dersimi:Kürdistan Tarihinde Dersim, Halep, 1952, (Komkar Yayınları, Köln, 1988) Hıdır Göktaş: Kürtler, İsyan-Tenkil, İstanbul, 1991 Faik Bulut: Dersim Raporları, İstanbul, 2005, ISBN 975-6106-02-6 Uğur Mumcu, Kürt – İslam Ayaklanması 1919-1925, Tekin Yayınları, İstanbul, 1991, s.33-40.

== Haqqında == Krokanlar üsyanı (fr. Jacquerie des croquants) - Fransada dövlət vergiləri və feodal mükəlləfiyyətlərinin artırılmasına qarşı 1592-1598, 1624, 1636- 1637-ci illərdə baş vermiş kəndli üsyanlarıdır. "Gəmiricilərə qarşı" harayı üsyanın başlanmasına çağırış oldu. Xalq zadəganları, iltizamçıları və məmurları "gəmiricilər" adlandırırdı. Bu üsyanlardan qorxuya düşən zadəganlar ara müharibələrini dayandırıb, kralın ətrafında sıx birləşdilər. Krokanların üsyanları kral qoşunları və zadəgan dəstələri tərəfindən yatırıldı. == İstinadlar == == Mənbə == Məktəblinin tarix lüğəti Bakı,2011, səh.189.

Kumul üsyanı — 1931-1934-cü illəri əhatə edən və Haminin uyğur əhalisinin çıxışları ilə başlayan Çin Respublikasının Sincan əyalətindəki müsəlman xalqların milli azadlıq hərəkatı. Üsyanın əsas hərəkətverici qüvvəsi uyğurların milli və islami birlikləri olsa da, onun tərkibi çoxmillətli idi. Əsasən Şərqi Türkistanda yaşayan müsəlman xalqlar: qazaxlar, qırğızlar və hueylər üsyanda iştirak edirdi. Sincan əyalətinin valisi Sin Şurenin Şərqi Türkistandakı muxtar Kumul və Turfan xanlıqlarını ləğv etməsi və mürtəce siyasət yürütməsi Hacı Niyazi Xocanın rəhbərliyi ilə 1931-ci il fevralın 20-də uyğur üsyanın başlamasına səbəb oldu. Əvvəlcə üsyan Komul bölgəsini əhatə etdi, sonra Mahmud Muhitinin rəhbərlik etdiyi Turfana da yayıldı. Demək olar ki, paralel olaraq, Məhəmməd Əmin Buğra və Sabit Damollanın rəhbərliyi ilə Xotanda üsyana qoşuldu. Qısa müddət sonra Şərqi Türkistanın digər bölgələrini də: Qaşqar və Külçəni də üsyan alovu bürüyür. Huey hərbi birliklərinin komandiri general Ma Çonq Sincan valisi Sin Şureni devirmək istəyirdi. Homindan isə Sovet İttifaqı ilə əlaqələri səbəbiylə Şurenin dəyişməsini istəyirdi və buna görə də Sini qubernator kimi tanıdığını göstərərək, üsyana ilk vaxtlarda müdaxilə etmədi. Üsyan genişləndikcə uyğur üsyançıları qırğız üsyançıları ilə birlikdə ayrı-ayrılıqda müstəqillik mübarizəsinə başladıqda genişmiqyaslı döyüşlərə çevrildi.

Quba üsyanı – XIX əsrdə Quba əyalətində çar üsul-idarəsinə və yerli feodalların zülmünə qarşı üç dəfə baş vermiş güclü xalq üsyanı. Birinci Quba üsyanı Rusiya-İran arasında bağlanmış Gülüstan müqaviləsindən (12 oktyabr 1813-cü il) 13 il sonra, 1826-cı ilin iyul-avqust aylarına təsadüf etmişdir. İkinci Quba üsyanı Türkmənçay müqaviləsinin (10 fevral 1828-ci il) onuncu ildönümü ərəfəsində, 1837-ci ilin mart-aprel aylarında başlanmış və fasilələrlə 6-7 ay davam etmişdir. Üçüncü Quba üsyanı ikincidən 40 il sonra, 1877-ci ilin ortalarından payıza qədər sürmüşdür.İkinci Quba üsyanı miqyas və mahiyyətinə görə özündən əvvəlki və sonrakı üsyanlardan müəyyən mənada fərqlənmiş, çar rejimini Azərbaycana və azərbaycanlılara münasibətdə yanıldıqlarını etiraf etməyə və bir sıra ciddi islahatlar aparmağa məcbur etmişdir. İkinci Quba üsyanı 12 mindən çox əhalini və Quba, Dərbənd, Dağıstan kəndlərinin əksəriyyətini əhatə etmişdi. Bu vaxt Qafqazda Şeyx Şamil hərəkatının qızğın çağları idi. == Çar imperiyanın işğalçı siyasətinə qarşı üsyanlar == 1826-cı ildə Qubada, 1830-cu ildə Çar-Balakən ərazisində, 1831-ci ildə Lənkəranda baş vermiş və hər biri yadelli işğalçılara qarşı xalq etirazının təzahürü kimi meydana çıxmış bu üsyanlara bir qayda olaraq yerli bəy və xanlar rəhbərlik etmişlər. XIX əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda baş verən silahlı toqquşmalar üsyançıların sosial tərkibinə görə kəndli hərəkatı adlandırılsa da, üsyanın başvermə səbəbləri, qarşıya qoyulan məqsəd, üsyançıların qarşılaşdığı və mübarizə apardığı hərbi qüvvələr belə deməyə tam əsas verir ki, Quba üsyanı imperiyanın işğalçı siyasətinə qarşı xalqın azadlıq mübarizəsi idi. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, bu mübarizənin təşkilatçıları Şeyx Şamilin başçılıq etdiyi azadlıq hərəkatından, həm də Qafqaza sürgün olunmuş dekabrist ədiblərin azadlıq ideyalarından güc-qüvvət alırdılar. Onlardan biri, dekabrist yazıçılar nəslinin qüdrətli nümayəndəsi A.S.Puşkin, M.F.Axundov və A.A.Bakıxanovun dostu, dövrünün tanınmış ədəbi tənqidçisi, şair və nasiri Aleksandr Aleksandroviç Bestujev-Marlinski (1797-1837) idi.

Moskvada dekabr silahlı üsyanı (1905) 1905-1907-ci il Birinci rus inqilabının ən yüksək inkişaf mərhələsi. 1905-ci il inqilabi hərəkatı, işçilərin tətilləri, kəndlilərin çıxışları, ordu və donanmada olan həyəcan çarizmin devrilməsi uğrunda üsyana çevrildi. == Tərəflərin hazırlığı == Moskva işçiləri ilklərdən oldu. 1905-ci il dekabrın 5-də, RSDFP-nin Moskva konfransı dekabrın 7-də 12 saatlıq ümumi tətilə qərar verdi, tətil sonradan silahlı üsyana çevrilməli idi. Bu qərarı Moskvada keçirilən Moskva Şurasının plenumu, poçt-teleqraf işçilərinin qurultayı və Ümümrusiya dəmiryolçular konfransı dəstəklədi. Moskva Şurasının İzvestiya qəzeti "Bütün işçilərə, əskərlərə və vətəndaşlara" mütləqiyətə qarşı barışmaz mübarizəyə çağıran Manifestlə müraciət etdi. Tətil dekabrın 7 günorta saat 12 başladı. 600-dən çox müəssisədə işləyən 100000-dən çox adam işini dayandırdı. Nikolayevskdən başqa, bütün dəmir yollarında qatarların hərəkətləri dayandırıldı. Moskva proletariatının və başqa sosial qüvvələrin üsyanın V.L.Şanzer (Marat) və M.İ. Vasilyev-Yujinin rəhbərliyi ilə Moskva Şurası və RSDFP-nin Moskva komitəsi başçılıq edirdi.

Moskvada dekabr silahlı üsyanı (1905) 1905-1907-ci il Birinci rus inqilabının ən yüksək inkişaf mərhələsi. 1905-ci il inqilabi hərəkatı, işçilərin tətilləri, kəndlilərin çıxışları, ordu və donanmada olan həyəcan çarizmin devrilməsi uğrunda üsyana çevrildi. == Tərəflərin hazırlığı == Moskva işçiləri ilklərdən oldu. 1905-ci il dekabrın 5-də, RSDFP-nin Moskva konfransı dekabrın 7-də 12 saatlıq ümumi tətilə qərar verdi, tətil sonradan silahlı üsyana çevrilməli idi. Bu qərarı Moskvada keçirilən Moskva Şurasının plenumu, poçt-teleqraf işçilərinin qurultayı və Ümümrusiya dəmiryolçular konfransı dəstəklədi. Moskva Şurasının İzvestiya qəzeti "Bütün işçilərə, əskərlərə və vətəndaşlara" mütləqiyətə qarşı barışmaz mübarizəyə çağıran Manifestlə müraciət etdi. Tətil dekabrın 7 günorta saat 12 başladı. 600-dən çox müəssisədə işləyən 100000-dən çox adam işini dayandırdı. Nikolayevskdən başqa, bütün dəmir yollarında qatarların hərəkətləri dayandırıldı. Moskva proletariatının və başqa sosial qüvvələrin üsyanın V.L.Şanzer (Marat) və M.İ. Vasilyev-Yujinin rəhbərliyi ilə Moskva Şurası və RSDFP-nin Moskva komitəsi başçılıq edirdi.

1910-cu ildəki alban üsyanı (alb. Kryengritja shqiptare e vitit 1910, türk. 1910 Arnavutluk İsyanı) — Albaniyadakı Gənc Türk Osmanlı hökumətinin yeni mərkəziləşdirmə siyasətlərinə bir reaksiya idi. Bir sıra böyük həcmli üsyanların ilki idi. Üsyançılar Serbiya Krallığı tərəfindən dəstəklənmişdi. 1910-cu ilin ilk aylarında alınan yeni vergilər, İsa Boletininin 1909-cu ildə bir üsyana qarışan alban rəhbərləri Osmanlı İmperiyasına qarşı bir üsyan qaldırmaq üçün razı etməsinə yol açdı. Priştine-də (indiki Priştina) və Ferizovik-də (indiki Ferizay) alban hücumlarında, İpek (indiki Peç) şəhərindəki Osmanlı komandirinin öldürülməsində və müqavimətçilərin Kaçanik Keçidindəki Skopyeyə gedən dəmiryolunun bağlaması Osmanlı hökumətinin bölgədə hərbi vəziyyət elan etməsinə səbəb oldu. İki həftədən çox bir vaxtdır gedən şiddətli döyüşdən sonra alban qüvvələri Drenisa bölgəsinə çəkilərkən, Osmanlı ordusu Prizren və Yakova (İndiki Qyakova) şəhərlərini zəbt etdi. Osmanlı əsgərləri 1910-cu ilin İyun ayının 1-də Peç şəhərini yenidən zəbt etmişdir. Bundan iki ay sonra Şkoder şəhərini də zəbt etdilər.

1930-cu il Şəki üsyanı qısametrajlı sənədli-bədii televiziya filmi rejissor Taleh İsmayıl tərəfindən ekranlaşdırılmışdır. Film İctimai televiziyada istehsal edilmişdir. Şəki üsyanı 1930-cu il aprelin 13-də Şəki, Qax, Zaqatala, Balakən və Oğuzda Sovet hakimiyyətinə qarşı mülkədarların, burjua ünsürlərinin iştirakı ilə baş vermiş silahlı üsyanın ümumiləşdirilmış adıdır. Film bu tarixi hadisələrdən bəhs edir. == Məzmun == Şəki üsyanı 1930-cu il aprelin 13-də Şəki, Qax, Zaqatala, Balakən və Oğuzda Sovet hakimiyyətinə qarşı mülkədarların, burjua ünsürlərinin iştirakı ilə baş vermiş silahlı üsyanın ümumiləşdirilmış adıdır.Əksəriyyəti süvarilərdən ibarət olan yaxşı silahlanmış 200 nəfər üsyançı 1930-cu il aprelin 13-də Göynük (şimal-qərb) və Zəyzid-Bideyiz (cənub-şərq) istiqamətlərindən şəhərə hücum etdilər. Hücum üçün əsas obyektlər həbsxana və rayon partiya komitəsinin binaları seçilmişdi. 20-30-cu illərdə Sovet hökumətinin kollektivləşmə siyasəti “xalqın kəskin narazılğına səbəb oldu”, beləliklə də 1930-cu ildə Şəkidə antisovet üsyan baş verdi.

29 bəhmən üsyanı - 1978-ci ilin yanvarında İranın iri dini mərkəzlərindən birində - Qum şəhərində nümayişin dağıdılması zamanı polis silah işlətmişdir. Qum hadisələrinin 40-cı günü - 1978-ci il fevralın 18-də din xadimləri Təbriz əhalisini üsyana qaldırdılar və bu, "29 bəhmən üsyanı" adı ilə tarixə düşdü. Səhər tezdən şəhərin mərkəzinə tərəf hərəkət edən minlərlə təbrizli nümayişi dağıtmağa çalışan polisi qaçmağa məcbur etdi. Hökumət tələsik nizami ordu qüvvələrini nümayişçilərə qarşı göndərdi. Ordu hissələrinin Təbrizə yeridilməsi əhalinin qəzəbinə səbəb oldu. Nümayiş böyüyüb üsyana çevrildi; ziyalılar, tələbələr, ruhanilər, sənətkarlar, xırda tacirlər və sahibkarlar, fəhlələr və məktəb şagirdləri üsyanda iştirak etdilər. Ağac, daş, yandırıcı maddə doldurulmuş butulkalarla silahlanmış üsyançılar silahlı polisə və qoşunlara qarşı çıxış etdilər, sonra isə dövlət müəssisələrini, bankları, mehmanxanaları, kinoteatrları dağıtmağa başladılar. Fevralın 19-da şah İranın digər bölgələrindən Təbrizə əlavə qoşunlar göndərdi və üsyan amansızcasına yatırıldı: 2 minədək adam öldürüldü və yaralandı.Tarixçilərin bəzilərinin fikrincə, məhz "29 bəhmən üsyanı" İran İslam İnqilabının başlanğıcı hesab edilməlidir.

1910-cu ildəki alban üsyanı (alb. Kryengritja shqiptare e vitit 1910, türk. 1910 Arnavutluk İsyanı) — Albaniyadakı Gənc Türk Osmanlı hökumətinin yeni mərkəziləşdirmə siyasətlərinə bir reaksiya idi. Bir sıra böyük həcmli üsyanların ilki idi. Üsyançılar Serbiya Krallığı tərəfindən dəstəklənmişdi. 1910-cu ilin ilk aylarında alınan yeni vergilər, İsa Boletininin 1909-cu ildə bir üsyana qarışan alban rəhbərləri Osmanlı İmperiyasına qarşı bir üsyan qaldırmaq üçün razı etməsinə yol açdı. Priştine-də (indiki Priştina) və Ferizovik-də (indiki Ferizay) alban hücumlarında, İpek (indiki Peç) şəhərindəki Osmanlı komandirinin öldürülməsində və müqavimətçilərin Kaçanik Keçidindəki Skopyeyə gedən dəmiryolunun bağlaması Osmanlı hökumətinin bölgədə hərbi vəziyyət elan etməsinə səbəb oldu. İki həftədən çox bir vaxtdır gedən şiddətli döyüşdən sonra alban qüvvələri Drenisa bölgəsinə çəkilərkən, Osmanlı ordusu Prizren və Yakova (İndiki Qyakova) şəhərlərini zəbt etdi. Osmanlı əsgərləri 1910-cu ilin İyun ayının 1-də Peç şəhərini yenidən zəbt etmişdir. Bundan iki ay sonra Şkoder şəhərini də zəbt etdilər.

1910-cu ildəki alban üsyanı (alb. Kryengritja shqiptare e vitit 1910, türk. 1910 Arnavutluk İsyanı) — Albaniyadakı Gənc Türk Osmanlı hökumətinin yeni mərkəziləşdirmə siyasətlərinə bir reaksiya idi. Bir sıra böyük həcmli üsyanların ilki idi. Üsyançılar Serbiya Krallığı tərəfindən dəstəklənmişdi. 1910-cu ilin ilk aylarında alınan yeni vergilər, İsa Boletininin 1909-cu ildə bir üsyana qarışan alban rəhbərləri Osmanlı İmperiyasına qarşı bir üsyan qaldırmaq üçün razı etməsinə yol açdı. Priştine-də (indiki Priştina) və Ferizovik-də (indiki Ferizay) alban hücumlarında, İpek (indiki Peç) şəhərindəki Osmanlı komandirinin öldürülməsində və müqavimətçilərin Kaçanik Keçidindəki Skopyeyə gedən dəmiryolunun bağlaması Osmanlı hökumətinin bölgədə hərbi vəziyyət elan etməsinə səbəb oldu. İki həftədən çox bir vaxtdır gedən şiddətli döyüşdən sonra alban qüvvələri Drenisa bölgəsinə çəkilərkən, Osmanlı ordusu Prizren və Yakova (İndiki Qyakova) şəhərlərini zəbt etdi. Osmanlı əsgərləri 1910-cu ilin İyun ayının 1-də Peç şəhərini yenidən zəbt etmişdir. Bundan iki ay sonra Şkoder şəhərini də zəbt etdilər.

An Luşan üsyanı—16 dekabr 755-ci ildən 17 fevral 763-cü ilədək Çində baş vermiş üsyan. == Tarixi == Üsyan Tan sülaləsi dövründə 16 dekabr 755-ci ildə başlayıb Shi Chaonun initihar etməsi ilə 17 fevral 769-cu ildə bitmişdir. Çin ordusu generalı olan An Luşannın ərəbləri, göytürkləri və Soğdluları öz tərəfinə çəkərək Şimali Çində özünü imperator elan edib Yan sülaləsinin əsasını qoydu. Kidanlar göytürklərin sadiq müttəfiqi idilər, lakin xaqanlıq öz mövcudluğunu dayandırdıqda onların müqaviməti mənasız göründü. 745-ci ildə kidanların əsas başçısı mübarizəni dayandırdı. O, Sunqariy əyalətinin rəisi oldu. Lakin Mancuriyadakı sərhəd qoşunlarının korpus rəisi An Luşan kidanların üzərinə hücum etməyi və onları soymağı davam etdirirdi. Hiddətlənmiş kidanlar ayağa qalxdılar, lakin An Luşan onları dağıtdı. Lakin dəyişmiş başçı da müqavimət göstərməyə başladı. Çinlilər An Luşanı bu müharibənin təşəbbüsçüsü hesab edirdilər, guya o üsyançıları sakitləşdirmək və xidmət göstərmək üçün bu toqquşmanı salmışdı.

1830-cu il Balakən üsyanı — Balakəndə rus işğalına qarşı başlanan xalq hərəkatı. Üsyana şeyx Şaban və Həmzət bəy başçılıq ediblər. Rus qoşunları üsyanı qan içində boğublar. Bundan öncə (fevral 1830), Balakəndə baş vermiş üsyan şəxsən general Paskeviçin rəhbərliyi ilə yatırılmışdı.

Bar-Koxbanın üsyanı - 132-135-ci illərdə Roma imperiyasının əyaləti İudeyada baş vermiş üsyan. == Üsyanın səbəbləri == İudeyada üsyana səbəb Roma imperatoru Adrianın yəhudilərə qarşı ciddi tədbirləri olmuşdu. O,Yerusəlim şəhərinin yerində Elio-Kapitoli şəhəri saldırmışdı. Məşhur Yaxve məbədinin yerində isə Yupiter ilahəsinə həsr olunmuş məbəd tikdirməyə hazırlaşırdı. Adrian yəhudilərə hətta şənbə günlərini bayram etməyi də qadağan etmişdi. Bu üsyan təkcə Roma zülmünə qarşı deyil, həm də yerli hakim sinfə qarşı çevrilmişdi. == Üsyanın gedişi və məğlubiyyəti == Üsyan bütün İudeyanı əhatə etmişdi. Üsyana Simon adlı bir nəfər rəhbərlik edirdi. Sonuncu özünü Bar-Koxba (Ulduzdan doğulmuş) adlandırırdı. Yəhudilər onu "İlahi xilaskar", "Messiya" adlandırırdılar.

Başqırd üsyanı — XVII əsrin II yarısında baş verən başqırdların ilk böyük üsyanlarından biri. == Səbəbi == 16-cı əsrin ortalarından başlayaraq Başqırdlar Rusiya Tsardomunun vassalı idilər. Üsyanın əsas səbəbi, Rusiyanın dahada genişlənməsi və sərhədlərinin böyüməsi nəticəsində Rusiyaya qoşulma şərtləri ilə alınan torpaqlara vətəndaşlıq hüquqlarını itirmək qorxusu idi. Başqırdlar da Ufa qubernatorunun özbaşınalığından narazı qaldılar və yığımlar zamanı məmurlar tərəfindən artan vergi və sui-istifadə hallarından şikayətləndilər. == Qiyam yeri == Üsyanın şərqdə Miet çayının ortasında, qərbdə Kama çayının orta axınında, cənubdakı Yaik çayından (indiki Urals) çayın Çusovoi çayının şimlına qədər yayılması. == Mübarizə == 1662-ci ilin yayında Uralda qiyam başladı. Sarah Mergena, Uraslanbek Bakkin və digər rəhbərlərin başçılığı Kataysky həbsxanasına, Dalmatia Nev'yansky, Aramilsky, Irbitskoi, Belosludskuyu, Murzinskoe və digər qəsəbələrə hücum edərək bəzilərini ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Üsyançılarla mübarizə aparmaq üçün kral hökuməti böyük bir hərbi qüvvə göndərdi. İrtyaş gölünün yaxınlığında böyük bir döyüş keçirdilər. Digər bir mübarizə sahəsi üsyançıların Kungur şəhərini, Stepanovski həbsxanasını, Vozdvizhenski ələ keçirdiyi və Silva çayı boyunca Rus kəndlərini, monastırlarını və şəhərlərini dağıtdığı Şimali Başqırdıstan idi.

Başqırd üsyanı— 1681−1684 illər (Seitovskiy qiyamı) (başq. башҡорт ихтилалы; rus. Башкирское восстание) — XVII əsrin ikinci yarısının ən böyük başqırd üsyanlarından biri. == Üsyanın səbəbləri == Üsyana əsas səbəb çar hökumətinin başqırdların zorakı xristianlaşdırılması barədə 16 may 1681-ci ildə dərc edilmiş Fərmanı idi. == Üsyanın baş verdiyi yer == Üsyan şərqdə İset çayının orta axınından qərbdə Volqaya qədər, cənubda Yaik (hal-hazırda Ural çayı) çayının yuxarısından şimalda Kamanın və Çusovayanın orta axınına qədər böyük bir ərazini tuturdu. == Hərbi əməliyyatların gedişi == Üsyançıların əsas gücləri başqırdlar idi onların başlarında tanınmış başqırd nəslindən olan Seit-Batırdan dururdu. İlk çıxışlar 1681-ci ilin yayında Noqay və Sibir ərazilərində başlanmışdır. 1682-ci ilin yazında kütləvi mübarizə başlandı: Kazan daruqisi üsyançıları Zakamski qalasına hücum etdilər, Osinski daruqesindən əsas zərbə Kunqura, qalalara və Stroqanovlar tərəfindən tutulmuş başqırd torpaqlarına yönəldilmişdi . Üsyançıların çoxsaylı dəstələri Ufanı mühasirəyə aldı, Qırmızı Uçurumu, Lovaşnoe və başqa əraziləri, qərbdə — Sərxoş Meşə, Karakulino və başqa yerləri tutdu. Mayda üsyan bütün ərazini əhatə edirid.

Başqırd üsyanı— 1681−1684 illər (Seitovskiy qiyamı) (başq. башҡорт ихтилалы; rus. Башкирское восстание) — XVII əsrin ikinci yarısının ən böyük başqırd üsyanlarından biri. == Üsyanın səbəbləri == Üsyana əsas səbəb çar hökumətinin başqırdların zorakı xristianlaşdırılması barədə 16 may 1681-ci ildə dərc edilmiş Fərmanı idi. == Üsyanın baş verdiyi yer == Üsyan şərqdə İset çayının orta axınından qərbdə Volqaya qədər, cənubda Yaik (hal-hazırda Ural çayı) çayının yuxarısından şimalda Kamanın və Çusovayanın orta axınına qədər böyük bir ərazini tuturdu. == Hərbi əməliyyatların gedişi == Üsyançıların əsas gücləri başqırdlar idi onların başlarında tanınmış başqırd nəslindən olan Seit-Batırdan dururdu. İlk çıxışlar 1681-ci ilin yayında Noqay və Sibir ərazilərində başlanmışdır. 1682-ci ilin yazında kütləvi mübarizə başlandı: Kazan daruqisi üsyançıları Zakamski qalasına hücum etdilər, Osinski daruqesindən əsas zərbə Kunqura, qalalara və Stroqanovlar tərəfindən tutulmuş başqırd torpaqlarına yönəldilmişdi . Üsyançıların çoxsaylı dəstələri Ufanı mühasirəyə aldı, Qırmızı Uçurumu, Lovaşnoe və başqa əraziləri, qərbdə — Sərxoş Meşə, Karakulino və başqa yerləri tutdu. Mayda üsyan bütün ərazini əhatə edirid.

Başqırd üsyanı — 1704-1711-ci illər arasında davam edən başqırdların 18 və 19-cu əsrlərdə Çar Rusiyasına qarşı ən uzun davam edən silahlı mübarizəsidir. == Səbəbləri == 1704-cü ildə Başqırdıstandakı vergiyığanlar yeni bir fərman ilə çıxış etdilər. Yeni fərmanda 72 yeni vergi öz yerini almışdı. Bu vergilər isə əsasən mollalara,məscidlərə və ibadət üçün məscidə gələnlərə şamil olunurdu. Bundan başqa, fərmanda yeni məscidlərin artıq kilsə formasında tikilməsi və yaxudda kilsənin nəzdində yerləşməsi nəzərdə tutulmuşdu. Bu isə çarlıq tərəfindən ərazinin dini tərkibini dəyişmək məqsədi ilə atılan addım adlandırılırdı. Ruslar həmçinin Şimal müharibəsi üçün 20,000 at və 4,000 piyada istəmişdi. == Üsyanın başlanması == Üsyan 1704-cü ilin yayında başlandı. 1705-ci ilin başlanğıcından etibarən fərmandakı tələbləri yerinə gətirmək üçün Sergeyev çarlıq tərəfindən Ufaya göndərildi. O, bura gələn kimi atları tələb etməyə başladı.

Başqırd üsyanı (1735 – 1740) — Başqırdların sayca dördüncü üsyanı. Çar hökumətinin Başqırdıstanda qalaların tikilməsi məqsədi ilə başqırdların torpaqlarının əllərindən alınmasına cavab olaraq başlamışdır. Ufadan çıxan Orenburq ekspedisiyasının şəhər tikmək məqsədi ilə Ori çayı mənsəbinə yürüşü üsyana bilavasitə təkan olmuşdur. Üsyançılar qalaların tikintisinin dayandırılmasını tələb edirdilər. 1735-1736-cı illərdə Cənub-Qərbi və Cənub Başqırdıstan üsyanın ocağı oldu. 1737-1739-cu illərdə hərəkat diyarın şərq, Sibir yolu tərəfinə keçdi. Üsyana iri başqırd feodalları – axund Kilmək Nuruşev, Akay Küsumov, batırlar – Yusub Arıkov və Tülkuçula Aldaqurov, mollalar – Bepenya Truberdi və Yuldaş Süyarımbetov və başqaları başçılıq edirdilər. Üsyançılar hökumət qoşunları ilə mübarizə aparırdılar, dayaq mətəqələrinə, rus kəndlərini və hərəkata qoşulmayan yerli qeyri rusların kəndlərini hucumlar təşkil edirdilər. Qazax xanı Abulxayra güvənən başqırd feodalları, rus təəbəliyindən imtinaya israr edirdilər. 1740-cı ildə üsyan Sibir yolunda fəallaşdı.

Başqırd üsyanı (1755-1756) — Başqırdların rus müstəmləkəçilərinə qarşı milli qurtuluş müharibəsi. Axırıncı olmayan sayca 5-ci üsyan. == Üsyanın səbəbləri == 1740-cı il üsyanının yatırılmasından sonra başqırd xalqı zəiflədi, ama silahı yerə qoymadı. Yaxınlarının və qohumlarının edam və işgəncə səhnələri, hərbçilərin özbaşınalığı, talanları, yanğınlar xalqın yaddaşında qalmışdı. Ciddi rejim tətbiq olunurdu: başqırdlara odlu silah gəzdirmək qadağan olunmuşdu, əgər kimdəsə silah tapılsaydı o adamın atlarını alıb xəbərçiyə verirdilər; bütün kəndlərdə dəmirçixanalar bağlanmışdı, heç bir başqır öz kəndindən xüsusi icazə olmadan uzaqlaşa bilməzdi; bütün bunlardan əlavə ağır vergilər tətbiq olunurdu. Sonuncu damla duza qoyulan inhisar oldu. Bu vaxta qədər başqırlar duzu göllərdən tədarük edirdilər, lakin hökumət duz inhisarının xəzinəyə vergilərdən daha çox gəlir gətirəcəyini düşünürdü. 1754-cü ilin fərmanına görə yasağ xəracı ləğv olundu, onun əvəzinə başqırdlar duzu puduna 36 kopeyka ödəmək şərti ilə dövlət mağazalarından almalı idilər. == Üsyan hazırlığı == Başqırdlar etiraz etməyə başladılar və duz inhisarından imtina etdilər. Üsyan təhlükəsi yarandı.