Təsir
Təsir (ərəb. تأثير) ya da Effekt (lat. effectus) — Əsər etmə və bunun nəticəsində əmələ gələn hal, əlamət, iz.
Effekt – [lat. effectus – təsir] 1)nəyinsə nəticəsi, arzu olunan nəticə, gözlənilən nəticə; 2)nəyinsə, kiminsə hər hansı bir şəxsdə yaratdığı təəssürat, təəssürat vasitəsi (işıq, gurultu və s.); 3)hər hansı bir hərəkətin, çalışmağın və ya səbəbin, gücün təsiri, nəticəsi.
Effektivlik – təsirlik, təsir bağışlama qabiliyyəti, dərəcəsi. Nəticə, nəticəlilik.
== Ədəbiyyat ==
Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров.
Xarici təsir
Xarici təsir (ing. externality) və ya xarici effekt iqtisadi nəzəriyyədə — bazarın vasitəçiliyi ilə olmayan bir bazar əməliyyatının üçüncü tərəflər üzərində təsiri.
Konsepsiyanın əsasları 1920-ci ildə Artur Sesil Piqu tərəfindən İqtisadi Rifah nəzəriyyəsində təqdim edilmişdir.
"Xarici" ifadəsinin özü 1958-ci ildə Pol Samuelson tərəfindən gətirilmişdir.
Xarici təsirlər olduqda, bazar tarazlığı təsirsiz hala gəlir: "ölü çəki" meydana çıxır, Pareto səmərəliliyi pozulur, yəni bazar fiyasko meydana gəlir.
Xarici xüsusiyyətlər, bir ailənin və ya firmanın hərəkətləri digər ev təsərrüfatlarının və ya firmaların xərclərini və mənfəətlərini birbaşa təsir etdikdə meydana gəlir və bu yan təsirlər bazar qiymətlərində əks olunmur.
== Tərif və növləri ==
Xarici təsir bazar əməliyyatlarında qiymətlərdə əks olunmayan xərclər və faydalardır. Bu təsirlər malların istehsalı və ya istehlakı nəticəsində özünü göstərir. Xüsusi, xarici və sosial xərclər və faydalar arasında fərq qoyun.
Xarici cəhətlər əlverişli ola bilər - müsbət xarici təsirlər və ya xarici faydalar, əlverişsiz - mənfi xarici təsirlər və ya xarici xərclər.
İnvestisiyaya təsir
İnvestisiyaya təsir — "maliyyə gəliri ilə yanaşı ölçülə bilən, faydalı sosial və ya ətraf mühitə təsir yaratmaq niyyəti ilə şirkətlərə, təşkilatlara və fondlara edilən" investisiyalara aiddir. Əsasən, təsirli investisiyalar sosial və/və ya ekoloji problemlərin həlli üçün kapitalın ayrılması ilə investorun inanc və dəyərlərinin uyğunlaşdırılmasıdır. Təsir investorları kapitalı bizneslərə, qeyri-kommersiya təşkilatlarına və bərpa olunan enerji, mənzil, səhiyyə, təhsil, mikromaliyyə və davamlı kənd təsərrüfatı kimi sənayelərə aktiv şəkildə yerləşdirməyə çalışırlar. İnstitusional investorlar, xüsusilə Şimali Amerika və Avropa inkişaf maliyyə institutları, pensiya fondları və fondlar təsirli investisiyaların inkişafında aparıcı rol oynamışlar. Papa Fransiskin dövründə Katolik Kilsəsi təsir sərmayəsinə marağın artdığını gördü. Təsirli investisiya aktiv sinifləri arasında baş verir; məsələn, özəl kapital/vençur kapitalı, borc və sabit gəlir. Təsirli investisiyalar ya inkişaf etməkdə olan, ya da inkişaf etmiş bazarlarda edilə bilər və investorların məqsədlərindən asılı olaraq "bazardan aşağı qiymətlərdən bazarın yuxarı dərəcələrinə qədər bir sıra gəlirləri hədəfləyə bilər".
== İnkişafı ==
Tarixən tənzimləmə və daha az dərəcədə xeyriyyəçilik biznes fəaliyyətinin mənfi sosial nəticələrini (gözlənilməyən nəticələr, xarici təsirlər) minimuma endirmək cəhdi idi. mövcuddur və bu cür investisiya davranışı adətən konkret şirkətlərə və ya mənfi təsirləri olan fəaliyyətlərə investisiyalardan yayınma ilə müəyyən edilir.
Eyni zamanda, çirklənmənin qarşısının alınması, korporativ sosial məsuliyyət və üçlü nəticə kimi yanaşmalar korporasiyaların daxilində və xaricində qeyri-maliyyə təsirlərinin ölçülməsi kimi başladı.2000-ci ildə Nyu-York Universitetinin Stern Biznes Məktəbindən Baruch Lev eyni adlı kitabda qeyri-maddi aktivlər haqqında düşüncələri birləşdirdi və bu, korporativ istehsalın qeyri-maliyyə təsirləri haqqında düşünməyə kömək etdi.
Güclü qarşılıqlı təsir
Güclü qarşılıqlı təsir və ya güclü nüvə qüvvəsi kvarkları proton, neytron və digər hadron zərrəciklərində saxlayan fundamental qarşılıqlı təsirdir. Güclü qarşılıqlı təsir, həmçinin neytronları və protonları bir yerdə tutaraq atom nüvələri yaradır, hansı ki, bu nüvə qüvvəsi olaraq adlandırılır.
Bütövlükdə proton və ya neytron kütləsinin böyük hissəsi güclü qarşılıqlı təsir enerjisinin nəticəsidir: fərdi kvarklar proton kütləsinin yalnız 1 %-ni təşkil edir. 10−15 m aralığında (nuklon radiusundan bir qədər çox) güclü qüvvə elektromaqnetizmdən təxminən 137 dəfə, zəif qarşılıqlı təsirdən 106 dəfə və cazibə qüvvəsindən 1038 dəfə güclüdür.Güclü qarşılıqlı təsir iki diapazonda müşahidə olunur və iki qüvvə daşıyıcısı tərəfindən vasitəçilik edilir. Daha böyük miqyasda (təxminən 1-3 femtometr) protonları və neytronları (nuklonları) birləşdirərək atomun nüvəsini yaradan qüvvədir (mezonlar tərəfindən daşınır). Daha kiçik miqyasda (nükleonun radiusu təxminən 0,8 fm-dən az) kvarkları bir yerdə saxlayaraq protonları, neytronları və digər hadron zərrəciklərini yaradan qüvvədir (qlüonların daşıdığı). Bu qüvvə eyni zamanda rəng qüvvəsi olaraq adlanır. Güclü qüvvə o qədər yüksək enerjiyə malikdir ki, güclü qüvvə ilə bağlanmış hadronlar yeni kütləyə sahib zərrəciklər yarada bilər. Belə ki, əgər hadronlar yüksək enerjili zərrəciklərlə toqquşdurularsa, onlar sərbəst hərəkət edən şüalanma (qlüonlar) yaymaq əvəzinə yeni hadronlar əmələ gətirirlər. Güclü qüvvənin bu xassəsinə rəng məhdudiyyəti deyilir və o, güclü qüvvənin sərbəst “emissiyasının” qarşısını alır: emissiya əvəzinə praktikada kütləvi zərrəciklər jeti istehsal olunur.
Mirzə Möhsün Təsir Təbrizi
Mirzə Möhsün Təsir Təbrizi (?-?) — XVII əsrin ikinci yarısı – XVIII əsrin əvvəllərində yaşamış müqtədir Azərbaycan şairi.
== Həyatı ==
Mirzə Möhsün Təsir Təbrizi XVII əsrin ikinci yarısı – XVIII əsrin əvvəllərində yaşamış müqtədir Azərbaycan şairidir. Onun həyat və yaradıcılığı kifayət qədər araşdırılmamış, əsərləri əlyazma şəklində qalmışdır. Şairin Tehranın Sipəhsalar Ali Mədrəsəsi Kitabxanasında saxlanan əlyazması əsasında Azərbaycan dilindəki lirik şeirləri ilk dəfə olaraq “Nurlan” nəşriyyatı tərəfindən çapdan çıxmışdır. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Paşa Kərimovun nəşrə hazırladığı “Təsir Təbrizi. Türkcə şeirləri” kitabına müəllifin anadilli lirikası haqqında ön söz, mətnin transfoneliterasiyası və əlyazmanın fotofaksimilesi daxil edilmişdir.
== Yaradıcılığı ==
Bir müddət sarayda müstövfi olmuş Mirzə Möhsün Təsir Təbrizinin divanı var ki, burda türkcə qəzəllərdən başqa, türk dilində qəsidə, məsnəvi və digər şeirlər də vardır. Həmin şeirlərin aşağıda verilən başlıqlarından aydın olur ki, Şah Süleymanın (1666-1694) və Şah Sultan Hüseynin (1694-1722) zamanında türkcə məliküş-şüəralıq vəzifəsi də faktiki olaraq bu şairin öhdəsinə düşübmüş:
- Qüdrətli, müqəddəs və ulu hökmdar Şah Süleyman əs-Səfəvinin mədhinə həsr edilmiş və onun şərəfli nəzərinə təqdim olunmuş türkcə qəsidə;
- Şah Sultan Hüseyn əl-Musəvinin taxta çıxdığı tarixə həsr edilmiş və onun nurlu nəzərinə təqdim olunmuş türkcə qəsidə;
- Cənnətməkan hökmdara ərz olunmuş türkcə tərcibənd;
- Yüksək əmrə əsasən yazılmış və ərz olunmuş türkcə bayram məsnəvisi;
- Şahzadə Sultan Əkbər ibn Övrəngzibin gəlişinə həsr edilmiş və onun mübarək nəzərinə təqdim olunaraq bəyənilmiş türkcə qəzəl.
Yan təsir (proqramlaşdırma)
Kənar effekt(side effect,побочный эффект, yan etki)-ltproqramın yaratdığı hər hansı vəziyyət dəyişikliyi. Məsələn, fayldan hər hansı kəmiyyəti oxuyan və onun cari vəziyyətinin yerini dəyişdirən altproqram haqqında deyirlər ki, o, kənar effekt yaradır. Yan təsirlər bir proqramın xarici dünya ilə qarşılıqlı əlaqəsi (insanlar, fayl sistemləri, şəbəkələrdə digər kompüterlər) ən ümumi üsuludur. Yan təsirlərin hansı dərəcədə istifadə edildiyi isə proqramlaşdırma paradiqmasına bağlıdır. İmperativ proqramlaşdırma yan təsirlərin tez-tez istifadəsi ilə tanınır. Altproqram eyni parametrlərlə çağrılsa belə, hər çağırışda özünü fərqli apara bilər. Məsələn, Java dilindəki aşağıdakı metod massivin iki elementinin qiymətlərini bir-biriylə əvəzləyir və həm də qlobal t dəyişəninin dəyişməsində kənar effektə malikdir:
Kənar effektlər, adətən, arzuolunmazdır, çünki onlar proqramın başqa hissələrində istifadə olunan dəyişənləri "korlayır". Əgər t lokal dəyişən kimi elan olunsa idi, kənar effekt də baş verməzdi.
== Ədəbiyyat ==
İsmayıl Calallı (Sadıqov), "İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti", 2017, "Bakı" nəşriyyatı, 776 s.
Ədəbi əlaqə və təsir
Ədəbi əlaqə və təsir — bir әdәbi hadisәnin başqa әdәbi hadisә ilә ideya yaradıcılıq әlaqәlәri. Ayrı-ayrı yazıçılar, yaxud әdәbi cәrәyanlar, mәktәblәr vә bütöv әdәbi dövrlәr sәviyyәsindә yaranır. Ədәbiyyatla digәr sәnәt növlәri (teatr, rәssamlıq, musiqi vә s.) arasında da әlaqә vә qarşılıqlı tәsir mövcuddur. Bir sәnәtkarın yaradıcılığında olduğu kimi, ümumi әdәbi prosesdә dә hәr şey bir-biri ilә qarşılıqlı әlaqәdә olur .
== Haqqında ==
Ədәbi әlaqә iki aspektdә öyrәnilir: yazıçı, yaxud әdәbi mühitin tәsir altında olması vә onun özünün tәsir göstәrmәsi. Bir milli әdәbiyyat daxilindә әdәbi әlaqә bir yazıçı, yaxud yazıçılar qrupunun öz müasirlәrinә, yaxud sonrakı әdәbi nәsillәrә tәsiri, millәtlәrarası әdәbi әlaqә isә bir xalqın bәdii kәşflәri vә nailiyyәtlәrinin başqa bir xalqa tәsiridir. Başqa ədəbiyyatlarla əlaqə, qarşılıqlı mübadilə və hətta təsirlənmə milli ədəbiyyatın zəiflik əlaməti yox, dinamik inkişaf əlamətidir. Milli ədəbiyyat qapalı, yalnız öz çərçivəsində inkişaf edə bilməz, milli ədəbiyyatın gücü onun qeyri-milli ədəbiyyatlarla, inkişaf etmiş ədə-biyyatlarla yaradıcılıq ünsiyyətinin dərinliyində və çoxcəhətliliyindədir .
Antik yunan әdәbiyyatı, orta әsrlәr Azәrbaycan, fars-tacik şeiri, İtaliya İntibah dövrü әdәbiyyatı, Fransa Maarifçilik әdәbiyyatı, rus realist әdәbiyyatı beynәlmilәl әhәmiyyәtә malikdir. Sәnәtin inkişafında müәyyәn nisbi müstәqilliyә baxmayaraq, bәdii şüurun inkişafında ümumi, tәkrarlanan cәhәtlәri mәhz sosial-tarixi vә ictimai-iqtisadi prosesin ümumi qanunauyğunluqları şәrtlәndirir.
Əlavə təsir (film, 2010)
Əlavə təsir — Rejissor Elxan Cəfərovun filmi. Filmin təqdimatı Beynəlxalq Muğam Mərkəzində olmuşdur.
== Məzmun ==
Film cinayət məqsədilə istifadə olunan və adamları zombiləşdirən məhlul hazırlayan alim haqqındadır. 90-cı illərdə sovet hakimiyyəti dağıldıqdan sonra Azərbaycanın elmi-tədqiqat institutlarından birində kimyaçı alim yeni məhlul əldə edir. Alim bu kimyəvi məhlulun müsbət və mənfi nəticələrini araşdırır. Onun köməyi ilə insanın yaddaşının müəyyən bir hissəsini silib, ondan neqativ işlərdə də istifadə etmək olar. Eyni zamanda, bu yolla insanları narkomaniya və alkoqolizmdən də uzaqlaşdırmaq mümkündür. Lakin nəticələr heç də gözlənildiyi kimi olmur.
== Film haqqında ==
Film Daxili İşlər Nazirliyi və Prokurorluq əməkdaşlarının fəaliyyətinə həsr edilib.
Filmin çəkilişlərində Azərbaycan Kaskadyorlar Assosiasiyasının əməkdaşlarının köməyindən istifadə edilib.
Qeyri-mümkün missiya – Əks-təsir
== Haqqında ==
Qeyri-mümkün missiya – Fallout, Christopher McQuarrie tərəfindən yazılan və rejissorluq etdiyi 2018-ci il Amerika döyüş casus filmidir. Bu, Qeyri-mümkün missiya – Rogue Nation (2015) filminin davamıdır və Qeyri-mümkün missiya film seriyasının altıncı hissəsidir. Filmdə baş rolları Tom Kruz Ethan Hunt rolunda canlandırır, köməkçi heyətlə Ving Rhames, Simon Pegg, Rebecca Ferguson, Henry Cavill, Angela Bassett, Sean Harris, Michelle Monaghan və Alec Baldwin yer almışdır. Qeyri-mümkün missiya – Fallout filmində Ethan Hunt (Kruz) və onun Impossible Missions Force (IMF) komandası Sindikatın bioterrorçu qolu olan Apostles-ə nüvə silahı texnologiyasının çatmasının qarşısını almağa çalışır.
Altıncı Missiya üçün danışıqlar: film 2015-ci ildə sələfi ekranlara çıxmazdan əvvəl başladı. Qeyri-mümkün missiya – Fallout 2015-ci ilin noyabrında rəsmi olaraq elan edildi, McQuarrie yazıb rejissorluğu təsdiqləndi və bununla da françayzaya qayıdan ilk rejissor oldu. Aktyorların geri dönüşləri az sonra elan edildi; Əvvəlki iki filmdə görünən Ceremi Renner 2017-ci ilin mart ayında Avengers: Endgame (2019) ilə planlaşdırma ziddiyyətləri səbəbindən CinemaCon-da iştirak etmədiyini təsdiqlədi. Əsas çəkilişlər 2017-ci ilin aprelində başladı və Paris, Yeni Zenlandiya, London, Norveç və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri daxil olmaqla çəkiliş yerləri ilə 2018-ci ilin mart ayına qədər davam etdi. İstehsal xüsusilə 2017-ci ilin avqustunda Kruz zədələndikdən sonra yeddi həftə dayandırıldı.
== Oyunçular ==
Tom Kruz, Ethan Hunt rolunda: BVF agenti və əməliyyatçılar qrupunun lideri.
Atom bombalarının dağıdıcı təsirləri
Radiasiya kosmosda saniyədə 200.000 km-ə yaxın sürətlə hərəkət edən qamma şüaları, neytronlar, elektronlar və daha bir neçə subatom zərrəciklərdən ibarətdir. Bu zərrəciklər insan bədəninə asanlıqla təsir edir və bədəndəki hüceyrələrə zərər verir. Bu zərər ölümcül xəstəliyin – xərçəngin ortaya çıxmasına səbəb ola bilər və ya çoxalma hüceyrələrinə təsir edə bilər. Bu da gələcəkdə genetik dəyişikliyə gətirib çıxarır.
Bütün dünya İkinci Dünya Müharibəsində Xerosima və Naqasakiyə atılan atom bombalarının nə qədər böyük qüvvəyə malik olduğunun şahidi olub. Atılan hər iki bomba yüz minlərlə insanın həyatına son qoyub, bir çox insanda isə bir ömür boyu bərpa olunmayan fiziki qüsurlara gətirib çıxarıb.
Bir neçə saniyə ərzində yüz minlərlə insanın ölməsinə səbəb olan atomun daxilindəki bu böyük gücün necə ortaya çıxdığını araşdıraq.
Nüvə partlayışı enerjisinin təqribən 50% – zərbə dalğasının, 35% –işıq şüalanmasının, 10% – ərazinin radioaktiv çirklənməsinin, 4% – nüfuzedici radiasiyanın və 1% – elektromaqnit impulsunun yaranmasına sərf olunur.
== Partlayış anı ==
Bir atom bombasının Xerosima və Naqasakidə olduğu kimi 2.000 metr yüksəklikdə partladığını fərz edək. İlk nüvəni parçalayan neytron kütlə daxilində zəncirvari reaksiyalar meydana gəlir.
Azərbaycanda sahibkarlığın formalaşması və inkişafına vergi sisteminin təsiri
Azərbaycanda sahibkarlığın formalaşması və inkişafına vergi sisteminin təsiri — iqtisad elmləri namizədi Cavid İsmayılov tərəfindən yazılmış, AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun rəyinə əsasən nəşr edilmiş elmi əsər.ISBN 5-8066-0827-1
== Elmi redaksiyası ==
Redaktoru — İqtisad elmləri namizədi A.A.Abdullayev.
Rəyçi — İqtisad elmləri doktoru H.K.Cəfərov.
== Kitab barədə ==
Monoqrafiyada bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın yaradılması, formalaşması və inkişaf etdirilməsində vergi sisteminin rolundan, vergiqoymanın forma və prinsiplərindən danışılır. Eyni zaman da, əsərdə bazar iqtisadiyyatının qanunauyğun təşəkkülü öz əksini tapmış, inkişaf etmiş xarici ölkələrin bu sahədə əldə etdikləri nailiyyətlər və onların respublika iqtisadiyyatında tətbiq edilməsi yolları araşdırılmışdır.Müəllif Respublikada sahibkarlığın inkişafına müsbət təsir edəcək vergi yüklərinin aşağı salınması, sadələşmiş vergi sisteminin tətbiqi, konkret spesifik sahələrə güzəştlərin verilməsini əsas prioritet kimi göstərmişdi.
Əsər elmi işçilər, aspirantlar, tələbələr, sahibkarlar və digər iş adamları üçün nəzərdə tutulmuşdur.
== İstinadlar ==
== Xarici keçidlər ==
Azərbaycanda sahibkarlığın formalaşması və inkişafına vergi sisteminin təsiri /C. İsmayılov; red.
Bitkilərin böyümə və inkişafına endogen amillərin təsiri
Bitki morfologiyası (morfe yunanca forma, loqos elm deməkdir) — geniş mənada bitki orqanizmlərinin daxili və xarici formaları, quruluşları və fərdi inkişaflarının tarixi haqqında, məhdud mənada isə bitkilərin həm mikroskopik, həm də makroskopik quruluşları haqqında məlumat verir.
Bitki morfologiyası bitkilərin xarici əlamətlərini təsvir etmək zərurətindən meydana çıxmış və nəticədə morfologiyaya aid islahatların yaranmasına səbəb olmuşdur.
Lakin, bitkilərin daxili mikroskopik quruluşundan botanikanın xüsusi sahəsi olan bitki anatomiyası daha ətraflı bəhs edir. Daxili morfologiya (anatomiya) ilə xarici morfologiya arasında kəskin sərhəd yoxdur. Bunları bir-birindən fərqləndirən mikroskopik və makroskopik tədqiqat metodlarıdır.
== Əsas vəzifələri ==
Bitki morfologiyasının əsas vəzifələri — bitki orqanlarının, məsələn, yarpaqların, budaqların, çiçək hissələrinin düzülüşlərindəki qanunauyğunluqları aydınlaşdırmaq, habelə onların bu və ya başqa hissələrinin mənşəyini təmin etməkdir.
Bitki morfologiyası bitkilərin hər hansı hissələrinin həqiqi təbiətini, mənşəyini öyrəndikdə makroskopik metodla birlikdə ayrı-ayrı hallarda fizioloji və biokimyəvi üsullardan da istifadə edir. Çoxalma orqanlarının istər makroskopik, istərsə mikroskopik öyrənilməsi morfologiya elminə aiddir.
Mikroskopik tədqiqatda məqsəd həmin orqanların inkişafını öyrənməkdir ki, bununla müxtəlif bitkiləri müqaisə edərək, onların mənşəyini, təbiətini və təkamülündəki dəyişiklikləri aydınlaşdırmaq mümkün olur. Vegetativ orqanların daxili mikroskopik quruluşlarını öyrənməkdə məqsəd bitkinin həyatını anlamaq, onların fizioloji vəzifələrini izah etməkdir ki, bu da anatomiyaya aiddir.
Bitkilərin ekstremal təsirlərə davamlılığı
Bitkilərin ekstremal təsirlərə davamlılığı — xarici mühit amillərinə qarşı dözümlülük həddi.
Məlumdur ki, bitkilərin həyat fəaliyyətləri xarici mühit amilləri (işıq, temperatur və.s)sıx əlaqədardır. Bitkinin olduğu mühitdə şəraitin dəyişilməsinin müəyyən həddləri vardır ki, yalnız bu həddlər daxilində bioloji proseslərin normal gedişi mümkün olur. Bununla da bitki orqaniziminin aşağı və yuxarı tempuratura, quraqlığa, şoranlığa, xəstəliklərə və.s davamlığı(rezistenliyi)müəyyən edilir.
Təkamül prosesində bitkilərin xarici amillərə qarşı münasibəti dəyişilmiş, beləliklə də, mühitdə həmişə olan və miqdarca başqalarından üstünlük təşkil edən amilə görə müəyyən ekoloji formalar əmələ gəlmişdir(məsələn, keserofitlər, hiqrofitlər, halofitlər və s).
== Quraqlığa davamlılıq ==
Bitkilərin əksəriyyəti coxlu su itkisinə davam gətirə bilmir. Su itkisi zamanı hüceyrə biokolloidlərinin fiziki-kimyəvi xüsusiyətləri dəyisilir(özlüluk, protoplazmanın keçiriciliyi, pH, hidratlaşma və s).
Müyyən edilmişdir ki, quraqlıq, bitkilərdə tənəffüsün energetik effektivliyini kəsgin aşağı salır. Quraqlıq şəraitində bitkilərin soluxması çox kəsgin deyilsə, onda bu proses dönən xarakterdə ola bilər.
Quraqlıqa davamlılıq müxtəlif yollarla əldə edilir.
Fundamental qarşılıqlı təsirlər
Fundamental qarşılıqlı təsirlər- hissəciklər arasında mövcud olan və hissəciklərin xüsusiyyətlərini və davranışını müəyyənləşdirən təbiət qüvvələridir.
Dörd qarşılıqlı təsir qüvvəsi məlumdur:
elektromaqnetizm
qravitasiya
zəif nüvə qüvvəsi
güclü qüvvəFundamental qarşılıqlı təsirlər (ingiliscə, fundamental interaction) fizikaya aid ədəbiyyatda təbiət qüvvələri, fundamental qüvvələr kimi də adlandırılırlar.
== Ümumi məlumat ==
Fundamental qarşılıqlı təsirlər əsasən aşağıdakı meyarlarla təyin olunurlar:
təsir qüvvəsinin gücü
bu qüvvənin effektiv olduğu hədd
bu təsir qüvvəsinin keçiricisi və ya daşıyıcısı olan hissəciyin təbiəti
== Qraviton ==
qravitasiya qarşılıqlı təsirin zərrəciyidir.Qravitasiya qüvvələri qarşılıqlı təsirdə olan cisimlərin hər birinin kütləsi ilə düz mərkəzləri arasındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasib olub həmişə cazibə xarakterlidir.
== Foton ==
elektromaqnit sahəsinin zərrəciyidir.Elektrostatikanın əsas qanunu olan Kulon qanununa görə sükunətdə olan yüklü nöqtəvi cisimlər arasındakı qarşılıqlı təsir qüvvəsi yüklərin modulları hasili ilə düz, onların arasındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasibdir.Eyni adlı yüklər bir- birini dəf,müxtəlif adlı yüklər isə cəzb edir.Sükunət nisbi olduğuna görə elektrik və maqnit qarşılıqlı təsirlərini bir-birindən təcrid etmək olmaz.
== Qlüon ==
güclü və ya nüvə sahəsinin zərrəciyidir,və mənası ingiliscədən tərcümədə yapışqan deməkdir.Bu ad ona, yaxın məsafəyə və güclü təsir etdiyinə görə verilib.Güclü qarşılıqlı təsir hesabına proton və neytronlardan dayanıqlı nüvə yarana bilir.Güclü qarşılıqlı təsir elektromaqnit qarşılıqlı təsirindən təxminən 100 dəfə böyükdür.Bu qüvvələrin təsir məsafəsi təxminən 10−15m tərtibindədir və cazibə xarakterlidir.
== Zəif qarşılıqlı təsir ==
dayanıqlı olmayan zərrəciklərin parçalanmasına səbəb olan təsirdir.Onların təsir məsafəsi daha kiçik olub təxminən 10−17m tərtibindədir.Zəif qüvvələr elektromaqnit qüvvələrinə nisbətən on min dəfələrlə kiçikdir.
Makroaləmdə rast gəldiyimiz qarşılıqlı təsirlər qravitasiya və elektromaqnit qarşılıqlı təsirləridir.
Günəş şüalarının orqanizmə təsiri
Günəş canlılar üçün həyat mənbəyidir, onun orqanizmə sonsuz faydası var. Onlardan ən əsası isə bir çox xəstəliyin müalicəsində əhəmiyyətli rol oynayan antibakterial təsirdir. Günəşin fotosintez, D vitamini yaranmasını təmin etmək, istilik və işıq yaymaq, mikrobları öldürmək və insan psixologiyasına müsbət təsir göstərmək kimi böyük əhəmiyyəti var.
D vitamini uşaq və yaşlılar üçün xüsusilə xeyirlidir, bədəndəki kalsium tarazlığını qoruyur, sümüklərin və bədən quruluşunun inkişafında mühüm rol oynayır. Bəzi dəri xəstəliklərinin müalicəsi üçün də günəş şüaları məsləhət görülür. Günəş işığı həm də estetik görünüş verir, xoşbəxtlik hormonu ifrazını artırır, əhval-ruhiyyəni yaxşılaşdırır. Günəşdən gələn üç cür şüa var və onların hər birinin fərqli təsiri var.
Əvvəllər yer səthinə A və B ultrabənövşəyi şüaları çatırdı, indi onlara S şüası da əlavə olunub. S şüaları ozon təbəqəsinin ən zərərli şüa növüdür. Əməliyyat otaqlarında sterilizasiya məqsədilə istifadə edilir.
Kompleks təsirli stabilizatorlar
== Kompleks təsirli stabilizatorlar ==
Kompleks təsirli stabilizatorlar tərkibində olan radikal-zəncirvari reaksiyaların inhibirləşməsinə əsaslanan antioksidantların kifayət qədər effektiv olmadığı yanacaqların kimyəvi və termooksidləşdrici sabitliyini artırmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Belə yanacaqlara məsələn, tərkibində katalitik krekinqın işlənməmiş yüngül qazoylları olan dizel yanacaqları, yanan şist, kömür və s.yanma prosesindən alınan yanacaqlar aiddir. Hidrotəmizləmə və stabilizatordan eyni zamanda istifadə daha çox səmərə verir.
Stabilizatorların işçi qatılığı 0.01-0.05% olub yanacaqdakı qeyri-sabit komponentlərin qatılığından asılıdır.
== Təsir prinsipi ==
Ümumiyyətlə, yanacaqlarda qatran və çöküntülərin formalaşması yalnız karbohidrogenlərin radikal-zəncirvari oksidləşmə reaksiyaları ilə məhdudlaşmır. Fəal ikiqat rabitəsi olan olefinlərin polimerləşməsi, politsiklik aromatik birləşmələr və azot saxlayan heterotsikllərin oksidləşmə polikondensasiyası, kükürd saxlayan birləşmələrin sülfoturşulara qədər oksidləşməsi mümkündür.
Karbohidrogenlərin oksidləşməsinə gəldikdə isə, bu əsas proses olaraq qalır və onun nəticəsində poliefirləşmə və polikondensasiya reaksiyalarına məruz qalan spirtlər, turşular və efirlər əmələ gəir. Bu sıxlaşma reaksiyalarından bir çoxu karbon turşuları və xüsusilə sulfoturşuların oksidləşmə məhsullarının iştirakı ilə sürətlənir. Metalların olması da oksidləşməyə təsir göstərir. Yüksəkmolekullu qatrana oxşar məhsullar molekul kütləsi nisbətən aşağı olan halda yanacaqda həll olur və qatran əmələ gətirir.
Litosferə texnogen təsirlər
Yerin sahəsinin təxminən 60%-i 10 km dərinliyə qədər antropogen təsirə məruz qalmışdır. Litosferə antropogen təsirin nəticələri bunlardır: münbit torpaqların sıradan çıxması, süni səth və yeraltı strukturların yaranması, böyük həcmdə süxurların yerdəyişməsi, relyefin dəyişməsi, qruntların geodinamik tarazlığının pozulması; texnogen zəlzələlər, karst, torpağın oturması (enməsi), eroziyası, sürüşmələr, donuşluq rejiminin pozulması, torpaqların kimyəvi və radioaktiv çirklənməsi və s.
== Texnogen təsirlər ==
Texnogen təsirlər – faydalı qazıntıların yeraltı yuyulmalarla çıxarılması, yeraltı tikinti, yeraltı suların intensiv istifadəsi, bitki örtüyünün məhv edilməsi, axıntı sularının atılması və s. karst əmələgəlmə proseslərini yaradır və onların yaranmasına kömək edir. Texnogenezlə gücləndirilmiş (oyadılmış, hərəkətə gətirilmiş) karst təbii karstdan inkişafının sürəti ilə və baş verməsinin intensivliyi ilə, sahəsinin azlığına və yayılma dərinliyinə görə fərqlənir. Texnogen karst karbonat, gips – anhidrid və duz süxurlarında geniş yayılmışdır.
Texnogen təsirlər həmçinin külək eroziyasının inkişafına səbəb olur, burada deflyasiyanın (sovurub-çıxarmanın) aparıcı rolu vardır. Eol fəaliyyəti başlıca olaraq insanın həyat mühitinə məxsusdur, çunki texnogenez – bitkilərin məhvi, torpaqların şumlanması, qruntların qurudulması, terrasların düzəldilməsi və s. küləyin işini gücləndirir. Eol proseslərinin inkişafı üçün əlverişli olan çox böyük ərazilər vardır.
Neft Laylarına İstilik Üsullarının Təsiri (1977)
== Məzmun ==
Kinolentdə mədənlərdə neft laylarına istilik üsullarının səmərəli təsirindən danışılır.
== Film haqqında ==
Film Azərbaycan Neft Sənayesi Nazirliyinin sifarişi ilə çəkilmişdir.
Neft laylarına istilik üsullarının təsiri (film, 1977)
== Məzmun ==
Kinolentdə mədənlərdə neft laylarına istilik üsullarının səmərəli təsirindən danışılır.
== Film haqqında ==
Film Azərbaycan Neft Sənayesi Nazirliyinin sifarişi ilə çəkilmişdir.
Nizami Gəncəvinin Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri
Nizami Gəncəvinin Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri — Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndəsi Nizami Gəncəvinin Azərbaycan şair və yazıçılarının yaradıcılıqlarına təsiri nəzərdə tutulur. Nizami Gəncəvi, nəinki Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində, hətta bütün Şərqdə belə yeni bir ədəbi məktəbin əsasını qoymuşdur. Nizamidən sonra yaşamış görkəmli Şərq şairləri əsrlərcə böyük sənətkarın əsərlərindən ilham almış, ondan sənətkarlıq öyrənmiş, onun irəli sürdüyü mütərəqqi fikirlərini tərənnüm edib, şairi böyük ustad kimi xatırlamışlar.
== Nizami Gəncəvi dühası ==
Nizami Gəncəvidən sonra yazıb-yaradan böyük sənətkarların hamısı Nizamini özlərinə müəllim, ustad kimi qəbul etmiş, onun yaradıcılığından bəhrələnmiş və dərs almışlar. Nizami dövründə yaşayıb-yaratmaq və hətta ondan da əvvəlki dövrdə yaşayan şairlərdən Əbülüla Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi, Qivami Gəncəvi və Xaqani Şirvani kimi dövrünün tanınmış və görkəmli sənətkarları nəinki Nizaminin səviyyəsinə çatmamış, bəlkə də Nizami istedadı qarşısında lazımınca yüksələ bilməmişlər.
Nizamişünas rus alimi, akademik Bertels Nizamiyə belə qiymət vermişdir: “Nizami, bəşəriyyətin min illərlə düşünüb arzuladığı azadlıq, bərabərlik, sülh, demokratiya, humanizm, qadın azadlığı, əmək vasitəsiylə yüksəliş, doğru-düzgünlük haqqında hamıdan əvvəl və müfəssəl məlumat vermişdir. Biz daha ondan nə istəyə bilərik?”. Avropanın ən nəhəng filosof şairlərindən biri sayılan Hote, Nizamini poeziyanın allahı adlandırmışdır.Nizami yalnız şair deyildi, o, dövrünün bütün elmlərini şeirə gətirmiş, ədalət və bəşəri hissləri tərənnüm etmiş, ən əsası insana hörmət və humanizm ideyalarını öz ölməz “Xəmsə” poemalarında açıb göstərməyə nail olmuşdur. Digər tərəfdən dahi şairin rəvan dili və onun şairlik qabiliyyəti buna rəvac vermişdir. Məhz Nizaminin və onun çapında olan digər sənətkarların yaradıcılığına görə XII-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının Renessans zirvəsi sayılır."Sirlər xəzinəsi" yaradan şair, bəşəriyyətin sevgi, eşq, mehr, məhəbbət tələbatın ödəmək üçün "Xosrov və Şirin" dastanı yazmaqla belə bir ülviyyətin gərəkli olduğunu vurğulayır.
Oroqrafiyanın siklon və antisiklonlara təsiri
İlk dəfə dağların təzyiqin lokal dəyişməsinə təsirini Kibel vermişdir. Daha sonra bu sahəd Petrenkonun araşdırmaları olmuşdur.
== Oroqrafik siklogenez və antisiklogenez ==
Oroqrafik siklogenezə tez-tez cəbhə xəttinin dağ yamacında deformasiyasını misal gətirirlər. Dağların siklonların yaranmasına təsiri ilə yanaşı siklogenez üçün əlverişli tarmobarik sahə olmalıdır.
Oroqrafik sikonlar:
Skaqerraks siklonu
Genua siklonu
Karpat siklonu
Qara dəniz siklonuOroqrafik siklonlar Orta və Mərkəzi Asiya, Sibir və Uzaq Şərq üçün xarakterikdir. Oroqrafiyanın təsiri ilə siklonlarda seqmentləşmə müşahidə olunur. Burda 2 variant mümkündür:
I variant – siklon yamaca perpendikulyar istiqamətdə hərəkət edir. Küləkdöyən yamacda yeni siklonik mərkəz yaranır. Bu zaman köhnə siklon mərkəz əks yamacda saxlanır. Küləkdöyən yamacda təzyiq qalxır və siklon zamanla dolur.
Turş yağışların ətraf mühitə təsiri
== Turş yağışların ətraf mühitə təsiri ==
Turşulu yağış atmosferin kükürd və azot turşuları ilə çirklənərək yağıntı (yağış, duman, qar) halında düşməsidir. Belə ki, turşulu yağışlar istilik-enerji komplekslərindən, avtomobil nəqliyyatından, həmçinin kimya və metallurgiya zavodları tərəfindən atmosferə kükürd və azot oksidlərinin atılması nəticəsində əmələ gəlir. Turş yağışların tərkibini müəyyənləşdirdikdə onun turşuluğunu (pH) təyin edən hidrogen kationunun miqdarına əsas diqqət yetirilir. Təmiz su üçün pH=7-dir, bu neytral reaksiyaya uyğun gəlir. pH 7-dən aşağı olan məhlul turş, yuxarı olduqda qələvi hesab edilir. Turşuluq-qələviliyin hüdudu 0-14 arasını əhatə edir. Həmçinin, turşuluğu pH 5,6-dan aşağı olan yağıntıların «Turş yağışlar» adlandırılması qəbul edilmişdir. Turş yağışların təxminən üçdə ikisi kükürd-2-oksid tərəfindən törədilir, qalan üçdə birinə isə azot oksidi səbəb olur. Bu oksidlər parnik effektinə səbəb olur və şəhər «smoqunun» (fotokimyəvi dumanın) tərkibinə daxil olur. Müxtəlif ölkələrin sənayesi tərəfindən hər il atmosferə 120 mln.
Təsirlik hal
Təsirlik hal:Hərəkətin təsir obyektini, yəni üzərində iş icra olunan əşyanı bildirir.
İsmin təsirlik halı da yiyəlik hal kimi iki növə bölünür :
müəyyənlik bildirən təsirlik hal
qeyri-müəyyənlik bildirən təsirlik halMüəyyənlik bildirən təsirlik hal kimi? nəyi? (bəzən də haranı?) suallarından birinə cavab verir.Bu növ təsirlik halda işlənən isimlər -ı⁴ (-nı⁴) şəkilçilərini qəbul edir. Məsələn: Tural-ı (Sona-nı) çağır -kimi?. Qələm-i (düymə-ni) götürdüm - nəyi? və s.
Qeyri-müəyyənlik bildirən təsirlik hal isə şəkilçisiz işlənir və nə? sualına cavab olur. Məsələn: Aysel kitab (nə?) oxuyur.
Təsirsiz qaz
VIII qrup elementləri təsirsiz qaz adlanır. Bu o deməkdir ki, onlar digər elementlərlə energetik səviyyələrini elektronla doldurmaq üçün reaksiyaya girmirlər. Buna səbəb onların sonuncu energetik səviyyələrinin dolu olmasıdır. Buna görədə onlar digər qruplara nibətən daha zəifdirlər. Helium(He), Neon(Ne), Arqon(Ar), Kripton(Kr), Ksenon(Xe) və radioaktiv Radon(Rn) təsirsiz qazlara misal göstərilə bilər. Təsirsiz qazlara eyni zamanda nəcib qazlar da deyilir. Mendeleyev cədvəlində öz əksini tapmışdır.
Təsirsiz qazlar
VIII qrup elementləri təsirsiz qaz adlanır. Bu o deməkdir ki, onlar digər elementlərlə energetik səviyyələrini elektronla doldurmaq üçün reaksiyaya girmirlər. Buna səbəb onların sonuncu energetik səviyyələrinin dolu olmasıdır. Buna görədə onlar digər qruplara nibətən daha zəifdirlər. Helium(He), Neon(Ne), Arqon(Ar), Kripton(Kr), Ksenon(Xe) və radioaktiv Radon(Rn) təsirsiz qazlara misal göstərilə bilər. Təsirsiz qazlara eyni zamanda nəcib qazlar da deyilir. Mendeleyev cədvəlində öz əksini tapmışdır.
İqlim dəyişikliyi təsirlərinin azaldılması
İqlim dəyişikliyi təsirlərinin azaldılması və ya iqlim dəyişikliyi mitiqasiyası (ing. Climate change mitigation) — iqlim dəyişikliyi və onun yaratdığı təsirləri azaltmaq üçün görülən tədbirlər. Bura, əsasən, insanların emissiya etdiyi istixana qazlarının azaldılması daxildir.Təbii yanacaqlar hal-hazırda mövcud istixana qazlarının 80%-ni əmələ gətirir. Əsas çətinlik kömür, neft və qaz istifadəsini aradan qaldırmaq və onu təmiz enerji ilə əvəzləməkdir. Qiymətlərin kütləvi şəkildə düşməsi səbəbindən, külək enerjisi və günəş fotovoltaikləri neft, qazn kömürlə rəqabət apara bilsələr də, bunlar enerji ehtiyatları və inkişaf etmiş elektrik şəbəkəsi tələb edir. Daha az emissiyalı enerji əlçatan olduqda transport və isitmə bu elektrik mənbələrinə doğru yönələ bilər.
İqlim dəyişikliyi mitiqasiyası, həmçinin yenidən meşələndirmə və meşələrin mühafizəsi, o cümlədən karbon uducuların artırılması ilə əldə edilə bilər. Metan emissiyası mal-qarada azalma və ya daha ümumi şəkildə desək, ət istehlakının azalması ilə reallaşdırıla bilər.
Siyasi və iqtisadi reaksiyalara karbon vergisi, emissiya qiymətləndirmə modelləri, təbii yanacaq subsidiyalarının ləğvi, az karbonlu enerji inteqrasiyası üçün sadələşdirilmiş requlyasiyalar və təbii yanacaq maliyyəsindən investisiyanın çəkilməsi daxilldir.
Demək olar ki, bütün ölkələr BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasına (UNFCCC) qoşulmuşdur.
Şüanın genetik təsiri
== Şüanın genetik təsiri ==
Radiasiya mutagenezi – orqanizmlərin şüalanması zamanı irsi dəyişkənliklərin (mutasiyaların) meydana çıxması. Şüanın genetik təsiri radiasiya genetikası ilə tədqiq olunan ionlaşdırıcı şüaların bioloji təsirinin mühüm hissəsidir. İonlaşdırıcı şüaların bütün tipləri, həmçinin ultrabənövşəyi şüalar virus və bakteriyalardan tutmuş, insan da daxil olmaqla bütün yüksək quruluşlu orqanizmlərin cinsiyyət hüceyrələrində yeni olan qametlərdə, eləcə də bədən hüceyrələri sayılan somatik hüceyrələrdə, bilavasitə onların irsi strukturunda mutagen təsirə malikdir. Mühitdə radioaktivliyin yüksəlməsi insan da daxil olmaqla orqanizmlərin populyasiyalarında gizli zərərli mutasiyaların toplanmasına səbəb olur. Radiasiya seleksiyasında təsərrüfat əhəmiyyətli mutantların alınmasında şüanın genetik təsirinin təcrübi əhəmiyyəti var. Bu üsulla bir neçə sort yaradılmışdır.
== Şüadan mühafizə ==
Şüadan mühafizə- İonlaşdırıcı şüalanmanın orqanizmə təsirini azaltmağa yönəldilmiş vasitədir. Fiziki mühafizə üçün şüaları yaxşı udan materiallardan (qurğuşun, beton və s.) istifadə edilir. Bu materiallar şüa mənbəyi və obyekt arasında yerləşdirilir. “Açıq” şüalanma mənbəyi ilə i şləyənlər fərdi mühafizə vasitələrindən (kombinezonlar, pnevmogeyimlər, rapiratorlar, xüsusi çəkmələr, əlcəklər və s.) istifadə etməlidir.
Ətraf mühitə təsir vasitələrindən hərbi və ya başqa bir düşmən istifadəsinin qadağan edilməsi haqqında Konvensiya
Ətraf mühitə təsir vasitələrindən hərbi və ya başqa bir düşmən istifadəsinin qadağan edilməsi haqqında Konvensiya (ing. Environmental Modification Convention или ENMOD) — iştirakçılarına biota, litosfer, hidrosfer daxil olmaqla, Yerin dinamikasını, tərkibini və quruluşunu dəyişdirmək üçün təbii proseslərin qəsdən idarə olunması yolu ilə ətraf mühitə təsir vasitələrindən hərbi və ya başqa bir düşmən istifadəsi ilə qadağan edən BMT-nin əsas sənədlərindən biri, atmosfer və ya xarici məkan.
== Tarixi ==
Konvensiyanın inkişafı SSRİ-nin təşəbbüsü ilə başlandı, imzalanma üçün açılışı 18 may 1977-ci ildə baş verdi və 5 oktyabr 1978-ci ildə qüvvəyə mindi. 1997-ci ilin ortalarından etibarən, SSRİ-nin hüquqi varisi kimi Rusiya Federasiyası da daxil olmaqla 58 dövlət iştirakçı oldu.
Müqavilə çərçivəsində iştirakçılar təbiətə yaradıcı təsir və ətraf mühitin dinc istifadəsi sahəsindəki işlər barədə elmi və texniki məlumat mübadiləsində əməkdaşlıq etməyi öhdələrinə götürürlər. Konvensiya konstruktiv məqsədlər üçün təbii proseslərə təsirində maneə yaratmır, lakin müddəalarına bütün iştirakçı dövlətlər tərəfindən ciddi şəkildə əməl olunmasını təmin etmək üçün bir sıra sərt tədbirləri nəzərdə tutur. Konvensiyanın müddəalarının pozulması barədə məlumat varsa, istənilən dövlət birbaşa BMT Təhlükəsizlik Şurasına şikayət etmək hüququna malikdir . Bundan əlavə, hər hansı bir iştirakçı ölkənin ətraf mühitdəki şübhəli hadisələrin faktiki hallarını aydınlaşdırmaq və qiymətləndirmək üçün bir aydan gec olmayaraq toplanmalı olan bir Mütəxəssis Məşvərət Komitəsinin çağırılması üçün BMT Baş Katibinə rəsmi bir müraciət göndərmək hüququ vardır.
Konvensiyanın razılaşmalarının müddəti məhdud deyil, açıq sənəddir, yəni hər bir dövlət istənilən vaxt müstəqil olaraq ona qoşulmaq hüququna malikdir. Mətni giriş, on məqalə və Əlavədən ibarətdir.
