Tyan-Şan
Tyanşan dağları — Orta Asiyada olan böyük dağ sistemlərindən biri.
Tyanşanın geoloji quruluşunda müxtəlif püskürmə, metomorfik və çökmə süxurlar iştirak edir. Bu çöküntülər, əsasən qranitdən, porfiritdən qneysdən, siyenitdən, mərmərdən, kristallik şistlərdən, əhəng daşlarından konqlomeratdan, qumdaşlarından ibarətdir.
Kembriyə qədərki və paleozoy çöküntüləri ərazidə geniş yayılıb. Tyan- şanın yüksək dağ sistemlərini əhatə edir. Demək olar ki, aşağı və orta daş kömür dövrünün süxurları hər yerdə yayılmışdır. Üst daş kömür və perm dövrünün süxurları nisbətən az sahədə inkişaf etmişdi. Dağarası çökmə zona isə başlıca olaraq Mezo-Kaynazoy yaşlı qırıntı çökmə suxurları ilə doldurulmuşdur. Bu çöküntülər içərisində üçüncü və dördüncü dövrün kontinental çöküntüləri üstünlük təşkil edir. Mezozoy çöküntüləri əsasən yura dövrünün qırıntı süxurlarından ibarətdir.
Tyan Şan dağları
Tyanşan dağları — Orta Asiyada olan böyük dağ sistemlərindən biri.
Tyanşanın geoloji quruluşunda müxtəlif püskürmə, metomorfik və çökmə süxurlar iştirak edir. Bu çöküntülər, əsasən qranitdən, porfiritdən qneysdən, siyenitdən, mərmərdən, kristallik şistlərdən, əhəng daşlarından konqlomeratdan, qumdaşlarından ibarətdir.
Kembriyə qədərki və paleozoy çöküntüləri ərazidə geniş yayılıb. Tyan- şanın yüksək dağ sistemlərini əhatə edir. Demək olar ki, aşağı və orta daş kömür dövrünün süxurları hər yerdə yayılmışdır. Üst daş kömür və perm dövrünün süxurları nisbətən az sahədə inkişaf etmişdi. Dağarası çökmə zona isə başlıca olaraq Mezo-Kaynazoy yaşlı qırıntı çökmə suxurları ilə doldurulmuşdur. Bu çöküntülər içərisində üçüncü və dördüncü dövrün kontinental çöküntüləri üstünlük təşkil edir. Mezozoy çöküntüləri əsasən yura dövrünün qırıntı süxurlarından ibarətdir.
Pyotr Semyonov-Tyan-Şanski
Pyotr Petroviç Semyonov-Tyan-Şanski (1827-1914) — rus səyyahı, tədqiqatçısı
Tyan-Şanski 1827-ci ildə Ryazan quberniyasında anadan olmuş, Almaniyada coğrafi təhsil almış, Humboltun və Ritterin tələbəsi olmuşdur. Parlaq istedadı, geniş dünyagörüşü ona Rusiyada və Avropanın bir sıra ölkələrində böyük şöhrət qazandırmışdır. 22 yaşında 1845-ci ildə təşkil olunmuş Rus coğrafiya cəmiyyətinin üzvü seçilmişdir. Sankt-Peterburq universitetini bitirərək o, 1848-ci ildə bitki və geoloji kolleksiyalar toplamaq üçün Sankt-Peterburqdan Moskvaya qədər ekskursiyaya çıxır. Növbəti ildə isə qaratorpaq zonasına elmi ekspedisiyaya yollanır. Coğrafiya cəmiyyəti Semyonova alman alimi K.Ritterin "Asiyada əkinçilik" əsərinin tərcüməsini tapşırdıqdan sonra onun Asiyaya olan marağı daha da artır.
Əsrin ən mədəni ziyalılarından olan Semyonov-Tyanşanski elmi fəaliyyətə Tyan-Şan dağ sisteminin fiziki-coğrafi cəhətdən əsaslı
surətdə öyrənilməsilə başlamışdır. Bu tədqiqata təbiətşünas kimi başlayan P.P.Semyonov-Tyanşanski diqqətini sonralar tarix, tarixi coğrafiya, demoqrafiya, əhali coğrafiyası, iqtisadi coğrafiya məsələləri də cəlb etmişdir. Alimin apardığı tədqiqatın dərinliyi və metodikası Tyan-Şan dağlarının çox yaxşı öyrənilməsinə yönəldilmişdir.
1856-cı ildə Orta Asiyaya ekspedisiyasının hazırlanması üçün icazə alır.
Tyananmen meydanı
Tyananmen meydanı (çin. ənən. 天安門廣場, sadə. 天安门广场, pinyin: Tiān'ānmén Guǎngchǎng, hərfi mənası: "Tyananmen quançan") — Çinin paytaxtı Pekində yerləşən dünyanın ən böyük meydanı.
Meydan 1417-ci ildə tikilmişdir. Meydanın ilk adı Çenq Tyan Man olub. Bu, imperatorların ölkəni cənnətin əmrinə uyğun idarə etdiklərini bildirirdi. Meydanda iki dəfə yanğın olub. Bundan sonra onun adı Tyananmenə dəyişdirilib. "Xalq qapısı" adı verilən meydan 1989-cu ildə burada baş verən hadisələrdən sonra dünyada tanınıb.
Tyananmen meydanı etirazları (1989)
Tyananmen meydanı etirazları və ya Tyananmen meydanı hadisəsi – Çində 4 iyun hadisəsi (çin. 六四事件; pinyin. liùsì shìjiàn - hərfi mənası 6-4 hadisəsi) olaraq da bilinən, Pekinin Tyananmen meydanında tələbələr tərəfindən 1989-cu ildə həyata keçirilən nümayiş. Pekin etirazlarından ilhamlanan bu xalq hərəkatı bəzən '89 Demokratiya Hərəkatı (çin. 八九民运; pinyin. Bājiǔ mínyùn) kimi də adlandırılır. Etirazlar 15 apreldə başladı və hərbi vəziyyətin elan olunduğu və Çin Xalq Azadlıq Ordusunun Pekinin mərkəzinə göndərildiyi 4 iyunda məcburi şəkildə yatırıldı. Qanlı hadisəyə verilən başqa bir ad Tyananmen meydanı qırğını (çin.天安门大屠杀; pinyin. Tiān'ānmén dà túshā) odlu silahlarla təchiz edilən və tanklardan istifadə edən qoşunların nümayişçilərə və Tyananmen meydanına ordunun daxil olmasına qarşı çıxanlara atəş açması ilə bağlıdır. Ölüm rəqəmi ilə bağlı təxminlər bir neçə yüz nəfərdən bir neçə min nəfərə qədər dəyişir.
Tyananmen meydanı hadisələri (1989)
Tyananmen meydanı etirazları və ya Tyananmen meydanı hadisəsi – Çində 4 iyun hadisəsi (çin. 六四事件; pinyin. liùsì shìjiàn - hərfi mənası 6-4 hadisəsi) olaraq da bilinən, Pekinin Tyananmen meydanında tələbələr tərəfindən 1989-cu ildə həyata keçirilən nümayiş. Pekin etirazlarından ilhamlanan bu xalq hərəkatı bəzən '89 Demokratiya Hərəkatı (çin. 八九民运; pinyin. Bājiǔ mínyùn) kimi də adlandırılır. Etirazlar 15 apreldə başladı və hərbi vəziyyətin elan olunduğu və Çin Xalq Azadlıq Ordusunun Pekinin mərkəzinə göndərildiyi 4 iyunda məcburi şəkildə yatırıldı. Qanlı hadisəyə verilən başqa bir ad Tyananmen meydanı qırğını (çin.天安门大屠杀; pinyin. Tiān'ānmén dà túshā) odlu silahlarla təchiz edilən və tanklardan istifadə edən qoşunların nümayişçilərə və Tyananmen meydanına ordunun daxil olmasına qarşı çıxanlara atəş açması ilə bağlıdır. Ölüm rəqəmi ilə bağlı təxminlər bir neçə yüz nəfərdən bir neçə min nəfərə qədər dəyişir.
Tyande Şensao
Bu dinin əsası Syao Çanmin (1894–1943) tərəfindən qoyulmuşdur. Ənənəvi Çin əxlaqının əsaslarını əks etdirən doktrinaya malikdir. Çində Kommunist Partiyası hakimiyyətə gəldikdən sonra Tyande Şensaoya qadağa qoyulsa da, onun üzvləri Syanqan və Tayvanda fəaliyyətlərini davam etmişlər. Din nümayəndələri Baş Tanrı Vahid Nəfəsin kainatın yaradıcısı olduğunu, onun qədim Çin imperatorları, müxtəlif din və qeyri-ənənəvi cərəyan yaradıcıları görkəmində otuz altı dəfə zühur edərək dünyanın dağılmaq təhlükəsinin qarşısını aldığını iddia edirlər.
Tyandisao
Tyandisao — Tyande Şensaodan ayrılaraq, müstəqil fəaliyyət göstərən sinkretik dindir. Onun banisi Li Yuyse 1930-cu illərdə Syao Çanminin ardıcıllarından olmuşdur. Dinin təbliğ etdiyi ideya və prinsiplər "Yeni sərhəd" kitabında (1942-ci ildə çap edilmişdir) toplanmışdır. Müstəqil din kimi isə 1980-ci ildən mövcuddur. Tyandisaonun ideologiyası müasir elmi təsəvvürlərlə əxlaq və dini baxışların vəhdətini ehtiva edir. Tayvanda otuzdan çox, Tokio və Los-Ancelesdə isə bir məbədi vardır.
Tyanqun-2
Tyanqun-2 (çin. 天宫二号空间实验室) — Çin kosmik laboratoriyası və Project 921-2 kosmik stansiyası proqramının bir hissəsi. 15 sentyabr 2016-cı ildə buraxılmışdır.
Tyantsin teleqülləsi
Tyantsin Radio və Televiziya Qülləsi — Çin-də rabitə üçün istifadə olunan teleqüllə. Dünyada 8-ci ən yüksək teleqülləsidir. 1991-ci ildə 45 milyon dollar maliyyə hesabına tikilmişdir. Qüllənin təxminən üçdə ikisi, yəni 253 kvadrat metrə bərabər ərazisi müşahidə bölməsindən ibarətdir. Teleqüllə Dünya Böyük Teleqüllələr Federasiyasının üzvüdür.
Tyantszin
Tyancin (ing. Tianjin) — Çinin şimalında, Bohai dənizi sahilində yerləşən əsas sənaye-ticarət şəhəridir. Şəhər əhalisinin sayı 5 mln. nəfərdən çoxdur. Tyancin Pekinin 120km-liyində yerləşir. Okean və sahil boyu gəmiçiliyi üçün mühüm limandır. Tyancinin ənənəvi sənaye sahələrinə metallurgiya, maşınqayırma, kimya, elektroenergetika, toxuculuq, kağız, qida sənayesi və tikinti materialları sənayesi daxildir. Gəmiqayırma, avtomobilqayırma, neftçıxarma, neft emalı, traktorqayırma, kimyəvi gübrələr, saat, televizor, fotoaparat istehsalı və s. sənayenin yeni sahələrindəndir.
Şəhər Çinin XIX əsr tarixində böyük rol oynamışdır.
Tyanşan
Tyanşan dağları — Orta Asiyada olan böyük dağ sistemlərindən biri.
Tyanşanın geoloji quruluşunda müxtəlif püskürmə, metomorfik və çökmə süxurlar iştirak edir. Bu çöküntülər, əsasən qranitdən, porfiritdən qneysdən, siyenitdən, mərmərdən, kristallik şistlərdən, əhəng daşlarından konqlomeratdan, qumdaşlarından ibarətdir.
Kembriyə qədərki və paleozoy çöküntüləri ərazidə geniş yayılıb. Tyan- şanın yüksək dağ sistemlərini əhatə edir. Demək olar ki, aşağı və orta daş kömür dövrünün süxurları hər yerdə yayılmışdır. Üst daş kömür və perm dövrünün süxurları nisbətən az sahədə inkişaf etmişdi. Dağarası çökmə zona isə başlıca olaraq Mezo-Kaynazoy yaşlı qırıntı çökmə suxurları ilə doldurulmuşdur. Bu çöküntülər içərisində üçüncü və dördüncü dövrün kontinental çöküntüləri üstünlük təşkil edir. Mezozoy çöküntüləri əsasən yura dövrünün qırıntı süxurlarından ibarətdir.
Tyanşan acıçiçəyi
Tyanşan acıçiçəyi (lat. Gentiana tianschanica) — bitkilər aləminin acıçiçəklilər dəstəsinin acıçiçəkkimilər fəsiləsinin acıçiçək cinsinə aid bitki növü.
Tyanşan küknarı
Tyanşan küknarı (lat. Picea schrenkiana) — bitkilər aləminin çılpaqtoxumlular şöbəsinin i̇ynəyarpaqlılar sinfinin i̇ynəyarpaqlılar dəstəsinin şamkimilər fəsiləsinin küknar cinsinə aid bitki növü.
Bu küknar Tyan-Şan dağlarında yayılmışdır. Rusiyada bütün Tyan-Şan dağlarında və Cunqar Alatausunda, Çinin rayonlarında yayılmış bitkidir. Şrenk küknarı dağ meşələri əmələ gətirir, onların aşağı sərhədi Orta Asiyanın isti yarımsəhraları və ya səhralarına qədər, yuxarı sərhədi isə 3200 m hündürlükdən keçərək buzlaqlara qədər çatır. Şrenk küknarı çox vaxt təmiz meşələr əmələ gətirir, bəzən Sibir ağ şamı ilə qarışır. Onun ensiz, sərvşəkilli çətiri xüsusilə özünəməxsusdur və küknarların digər növlərindən kəskin fərqlənir. Təbii bitmə yerlərində bu küknar gözəl landşaftlar yaradır. Torpağın tərkibinə həssas deyil. Bu növ müxtəlif tropaqlarda, qayaların çatlarında, bataqlıq yerlərdə bitir, ancaq quraqlığa və istiyə çox davamsızdır.
Tyanşan yemişanı
Tyanşan yemişanı (lat. Crataegus tianschanica) — bitkilər aləminin gülçiçəklilər dəstəsinin gülçiçəyikimilər fəsiləsinin yemişan cinsinə aid bitki növü.
Orta Asiyada – Şərqi Tyanşanda yayılmışdır.
Hündürlüyü 6 m-ə çatan ağacdır. Cavan budaqları aşağıya doğru sallanır. Yarpaqları enli yumurtavari, parlaqdır. İyulun əvvəllərində çiçəkləyir, meyvəsi avqustda yetişir. Sarı rəngli meyvələri budaqların üzərində sıx yerləşir. Toxumla çoxaldılır.
İşıqsevən bitkidir.
Tyanşan zəlzələsi
Tanşan zəlzələsi (əsrin faciəsi) — 1976-cı il iyul ayının 28-də Çinin Xubey əyalətinin Tanşan şəhərində baş verən zəlzələ.
1976-cı il iyul ayının 28-də Çinin Xubey əyalətinin Tanşan şəhərində baş verən zəlzələnin nəticələri çox ağır olmuşdur. Tarixə XX əsr faciəsi kimi düşmüşdür.
Çin rəsmiləri zəlzələnin 242 min nəfərin həyatına son qoyduğu barədə məlumat yaydılar. Ancaq dağıntı yerində xarici ölkə nümayəndələri azı 800 min nəfərin həlak oduğu qənaətinə gəldilər. Zəlzələ o qədər güclü idi ki, onun təsirindən nəinki Tanşan şəhəri yerlə yeksan oldu, həm də hadisə yerindən 140 kilometr məsafədə yerləşən Pekin və Tyanstzin şəhərində dağıntılar baş verdi. Ümumiyyətlə isə, zəlzələ 5,3 milyon evin dağılmasına yol açdı. Bu zəlzələ tarixdə həcminə görə, Şensi (1556-cı il) və Hind okeanında (2004) baş verən zəlzələlərdən sonra üçüncü ən böyük təbii fəlakət hesab edilir.
Çjan-Tyanşi
Çjan-Tyanşi (çin. 張道陵; azərb. "səmavi rəhbər Çjan") — Çin daosist və sonrakı xalq mifologiyasında başmaq və şeytanların ağası. O, bir sıra dərmanlar kəşf etmiş, rəhbərliyin işlərinə təsir etmiş və əhalini maarifləndirmişdir.
Çjan-Tyanşi və Çjun Kuyun funksiyaları oxşar olduğundan, onların təsvirləri və atributları çox vaxt qarışdırılırdı.
Çjan-Tyanşinin bioqrafiyası haqqında dəqiq məlumatlar olmasa da, mifik surətinin əsasını eramızın III əsrində yaşamış daosist kilsəsinin başçısı Çjan Daolin haqqındakı təsəvvürlər təşkil edir. Erkən xronikalarda onun təsiri o qədər böyük görünmür. Amma məlumdur ki, V əsrdə ona və onun birbaşa nəsillərinə "tyanşi" (azərb. "səmavi rəhbər") fəxri titulu verilmişdir.
Çjan Daolin uşaqlıq dövründə zəif olsa da, öyrənməyə həsr olunmuş bir gənclik dövrü yaşamışdır.
