Arta
Arta — Azərbaycan Respublikasının Lerik rayonunun inzibati ərazi vahidində kənd. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 8 fevral 2000-ci il tarixli, 809-IQ saylı Qərarı ilə Lerik rayonunun Osyedərə kənd inzibati ərazi vahidinin Arta kəndi Züvüc kənd inzibati ərazi vahidinin tərkibinə verilmişdir.
== Toponimikası ==
Türk dillərində arta sözünun "sıra dağ; dağ tirəsi; alcaq dağlıq", "dağıdılmış, pozulmuş", "bolluq", "balta kupu" mənalarında işlənməsi məlumdur. Oykonimin coğrafi movqeyi əsas verir ki, onu "dağ aşırımında yerləşən kənd" kimi izah edək. 1917-ci ildə Şamaxı qəzasında Artaçı kəndi də qeydə alınmışdır.
== Coğrafiyası və iqlimi ==
Kənd dağlıq ərazidə yerləşir.
== Əhalisi ==
Əhalisi təqribən 45-50 nəfərdir.
== İqtisadiyyatı ==
Arta kəndinin əhalisi əsasən əkinçilik və maldarlıqla məşğul olur.
Əkinçilikdə kartof,buğda,arpa və eləcə də bostançılıq xüsusi yer tutur.
Maldarlıqda isə qoyun və inək daha üstünlük təşkil edir.
Arta Dade
Arta Dade (alb. Arta Dade; 15 mart 1953, Tirana) — Albaniya pedaqoqu və siyasətçisi. Dade Albaniyanın Sosializm partiyasının üzvüdür. Dade mədəniyyət (1997 — 1998) naziri, xarici işlər naziri (2001 — 2002) vəzifələrində çalışmışdır.
== Bioqrafiyası ==
Arta Dade 15 mart 1953-cü ildə Tiranada anadan olmuşdur. Məktəbi bitirdikdən sonra 1972-ci ildən 1975-ci ilə qədər Tirana Universitetində xarici dillər fakultəsinin ingilis dili bölməsində təhsil almışdır. Universiteti bitirdikdən sonra Dade Tiranada yerləşən Asim Vokshi adına orta məktəbdə ingilis dili müəllimi kimi işləmişdir. 1985-ci ildə o, Tirana Universitetində fəaliyyətə başlamış, 1997-ci ilə qədər xarici dillər fakultəsinin ingilis dili bölməsində dərs deyimişdir. 1992-ci ildə Dade Böyük Britaniyada aspirantura təhsilini bitirmişdir.
1991-ci ildə Albaniya Sosializm partiyasına üzv seçilmişdir.
Artabasd (imperator)
Artabasd (yun. Ἀρτάβασδος) (bilinmir – bilinmir) — Bizans imperatoru.
== Həyatı ==
Ailəsi və doğum tarixiylə bağlı məlumat yoxdur. Erməni əsilli bir əsgər olaraq orduya daxil olmuşdur. 713-cü ildə II Anastasi tərəfindən Anadolu birliklərindən birinə təyin edilmişdir. Bu ərəfədə özü kimi ordu generalı olan Leonun qızıyla evlənərək onun imperator III Feodosiyə qarşı üsyanında iştirak etmişdir. Qaynatasının imperatoru devirərək taxta çıxmasının ardından sarayda nüfuz sahibi oldu.
Ancaq qaynatası III Leonun ölümündən sonra (18 iyun 741) taxta çıxan qaynı V Konstantin həm yaşca, həm də təcrübə etibarilə ondan kiçik idi. Üstəlik atası kimi ikonomaxiya cərəyanını dəstəkləyən V Konstantin paytaxt əhalisi və kilsə tərəfindən sevilmirdi. Bundan istifadə edən Artabasd imperatorun ərəblər üzərinə çıxdığı səfər əsnasında əmrindəki birliklərlə arxadan hücum edərək onu məğlub etdi.
III Artakserks
III Artakserks Ox (e.ə. 425 – 1 avqust e.ə. 338, Babil) — 338–358-ci illərdə Əhəmənilər sülaləsindən İran şahı.
== Həyatı ==
II Artakserksin oğlu. Qardaşlarını qətlə yetirərək hakimiyyətə gəlmiş, parçalanmaqda olan imperiyanın bərpasına çalışmışdır. Bu məqsədlə satraplara qoşun saxlamağı qadağan etmiş, bir sıra üsyanları (Kiçik Asiya, Finikiya və Kiprdə) amansızlıqla yatırmış, e.ə. 341 ildə Misiri yenidən imperiyaya birləşdirmişdir. Xacəsi tərəfindən öldürülmüşdür.
III Artavazde
III Artavazd (e. ə. I əsr – təq. 2) — e.ə. 5 ilə 2-ci illər arasında Ermənistan kralı olmuş II Artavazdın oğlu. Romada təhsil almış, burada Roma mədəniyyətini, tarixini öyrənmişdir.
II Artafern
II Artafern — fars qoşun başçısı, Lidiya satrapı Artafernin oğlu. I Daranın qardaşı oğlu.
== Həyatı ==
Artafern Əhəmənilər İmperiyasının bir sıra hərbi yürüşlərində iştirak etmişdir. Mardoninin Elladaya uğursuz yürüyüşündən sonra e.ə. 492-ci ildə Datis ilə birlikdə yeni kampaniyanın rəhbəri təyin edildi.
Əvvəlcə kampaniya yaxşı gedirdi. Datis və Artafrenlər Naksos və digər bir neçə adanı fəth etdilər, Eretriya şəhərini yandırdılar və Marafona çatdılar. Farslar üçün Marafon döyüşü məğlubiyyətlə başa çatdı.
Asiyaya qayıtdıqdan sonra Artafern öz nüfuzunu qorudu. I Kserksin Yunanistana yürüşü zamanı, yəni Marafon döyüşündən 10 il sonra, lidiyalılar və misiyalılara rəhbərlik edirdi.
II Artakserks
II Artakserks Mnemon (e.ə. 436 – e.ə. 358, Persepolis, Fars ostanı) — 404–359-cu illərdə Əhəmənilər şahənşahı. II Daranın oğlu.
Taxta çıxdıqdan sonra Kiçik Asiyanın satrapı olan kiçik qardaşı Kir ilə hakimyyət uğrunda mübarizə aparmışdır. E.ə. 394 ildə Knid şəhəri yaxınlığında Sparta donanmasının darmadağın etmiş, Antalkid sülhünü bağlamışdır. Bununla belə Artakserksin hakimiyyəti dövründə Əhəmənilər dövləti zəifləməyə başlamış, satrapların və yarımasılı tayfaların (kadusilər və b.) üsyanları baş vermişdir.
II Artakserksin kadusilərlə savaşı
Kadus yürüşü fars kralı II Artakserksin eramızdan əvvəl 385-ci ildə kaduslulara qarşı hərbi yürüşü idi. Kampaniyanın mənşəyi tarixi mənbələrdə təsdiqlənmir, lakin bu, yəqin ki, xərac ödəməkdən imtina etdikləri üçün kadusilərin üsyanına cavab idi. Kadusilər (Gellər) Midiya Atropatenasının Xəzər dənizinin cənub-qərb sahilində, 39° və 37° şimal eni paralelləri arasında, Kadusiya və ya Kaduziya (İranın Gilan vilayəti) adlanan dağlıq bölgəsində yaşayırdılar. Bu ərazi, ehtimal ki, şimalda Kir və ya Kuruş çayı (bu gün Azərbaycanda Kür çayı, tarixən Arran və ya Qafqaz Albaniyası kimi tanınır), cənubda isə Amardus çayı (indiki Sefidrud çayı) ilə həmsərhəd olub və müasir İranın Gilan və Ərdəbil əyalətləri.Strabon kadusları əsasən piyada döyüşən və qısa nizə və ya nizə ilə yaxşı istifadə edən döyüşkən dağ skif tayfası kimi təsvir edir. Artakserks, Plutarxa görə, 300.000 piyada və 10.000 süvaridən ibarət hərbi ekspedisiya təşkil etdi. O, ekspedisiyaya şəxsən komandanlıq edirdi və onu müşayiət edən zabitlər arasında Tiribaz və Datam da var idi. Düşmən ərazisinə doğru irəliləyən ordu tezliklə aclıqdan əziyyət çəkməyə başladı. Dağlarda yemək qıt idi, hətta bəzi armudlar, almalar və digər ağac meyvələri bu qədər döyüşçünü qidalandırmaq üçün kifayət etmirdi. Ordu əvvəlcə öz yük heyvanlarını, sonra isə öz atlarını yeməyə məcbur oldu. Tiribaz kampaniyanı həll etmək və ordunu xilas etmək üçün bir çarə tapdı.
II Artaksias
II Arşak və ya Arsuk (gürc. არშაკ/არსუკ; ən tezi e.ə. 33 və ən geci e.ə. 30 – ən tezi e.ə. 3 və ən geci 1), latındilli mənbələrdə Artaksias — e.ə. I əsrdə İberiya çarı. Farnavazianlar sülaləsinə mənsub olmuşdur. O, öz hakimiyyətini Romaya münasibətdə müstəqilliyinin təsdiqi və ölkənin daxili işlərinin həlli ilə əsaslandırmışdır. Buna baxmayaraq, onun tənəzzülünə səbəb olan məhz Roma imperiyası və onun erməni müttəfiqləri ilə pis münasibətləri olmuşdur.
== Mənşəyi ==
Gələcək kral Arşak II Mirianın yeganə oğlu olmuşdur.
II Artavazd
II Artavazd — Atropatenanın Atropatidlər sülaləsindən olan hökmdarı.
== Həyatı ==
Atasının ölümündən sonra Roma imperatoru Oktavian Avqustun dəstəyi ilə taxta çıxmışdır.
II Artavazdın şərəfinə Romada gümüş sikkə buraxılmışdı.
Pulun bir üzündə Avqustun şəkli, o biri üzündə isə "Böyük çar Artavazd" yazısı həkk olunmuşdu.
== Həmçinin bax ==
Atropatena hökmdarı II Ariobarzanın oğludur.
I Artavazdın nəvəsidir.
II Artavazd (Erməni kralı)
II Artavazd (e. ə. I əsr, Ermənistan krallığı – e.ə. 31 və ya e.ə. 34, İsgəndəriyyə) - MÖ 55-34-cü illərdə Böyük Ermənistan Kralı. II Tiqranın oğludur. Erməni xarici dil ədəbiyyatının yaradıcısı olan bu şəxs hökuməti tarix və hətta dramaturgiya ilə birləşdirmişdir. Erməni teatrının yaradıcısı hesab olunur. Romadan asılılığın aradan qaldırılması üçün mübarizə aparmışdır.
Artaşat sülhünün vəd etdiyi kimi Parfiya əleyhinə mübarizə aparacaq hərbi kontingentlərin Romaya çatdırılmasından yayınan Artavazd, Parfiyalılarla ittifaqda hərəkət etmişdir.
II Artavazd (Ermənistan kralı)
II Artavazd (e. ə. I əsr, Ermənistan krallığı – e.ə. 31 və ya e.ə. 34, İsgəndəriyyə) - MÖ 55-34-cü illərdə Böyük Ermənistan Kralı. II Tiqranın oğludur. Erməni xarici dil ədəbiyyatının yaradıcısı olan bu şəxs hökuməti tarix və hətta dramaturgiya ilə birləşdirmişdir. Erməni teatrının yaradıcısı hesab olunur. Romadan asılılığın aradan qaldırılması üçün mübarizə aparmışdır.
Artaşat sülhünün vəd etdiyi kimi Parfiya əleyhinə mübarizə aparacaq hərbi kontingentlərin Romaya çatdırılmasından yayınan Artavazd, Parfiyalılarla ittifaqda hərəkət etmişdir.
II Artaşes
II Artaşes (e. ə. I əsr və ya bilinmir – e.ə. 20) (arm: Արտաշես II) - Təxminən eramızdan əvvəl 60-cı illərdə anadan olmuş Ermənistanın kralı, II Artavazdın oğlu, Artaşes sülaləsinin nümayəndəsi.[mənbə göstərin]
Onun ölümündən sonra Artaşes sülaləsinin və erməni dövlətinin tənəzzülü başlayır.
IV Artakserks Arses
Artakserks (/ ˌɑːrtəˈzɜːrksiːz /; qədim farsca: 𐎠𐎼𐎫𐎧𐏁𐏂𐎠, romanlaşdırılan: Artaxšaçā) və ya Arses (qədim farsca: 𐎠𐎼𐏁𐎣, romanlaşdırılan: Aršaka) və ya Arşaka ilə də tanınan e.ə. 338 - 336-cı illər arasında On ikinci Əhəmənilər Kralı idi.
Əhəmənilər İmperiyasının yenidən canlanmasına səbəb olan atası III Artakserksin Bagoas tərəfindən zəhərlənməsindən sonra Arses taxta çıxdı. İmperiyanı idarə edə biləcəyi umudu ilə Arses taxta oturdu. Əhəmənilər İmperiyasının III Artakserks sui-qəsdindən zəifləməsi və Arsesin canişinliyindən sonra Yunan Korinf ittifaqı 336-cı ildə Asiyaya qoşun yeritdi.
Arses, özünü Bagoasın təsirlərindən qurtarmaq üçün onu zəhərləməyə çalışdı ancaq müvəffəq olmadı, əksinə Bagoasın əmri ilə zəhərləndi. Bagoas, sonra Arsesin əmisi oğlu III Daranı taxta oturdu.
I Artafern
I Artafern — Lidiyanın fars satrapı, I Daranın kiçik qardaşı.
== Həyatı ==
Artafern I Daranın çox güman ki yaşca kiçik qardaşı idi, çünki onun Bisütun kitabəsində təsvir olunan vətəndaşlıq müharibəsində iştirakı barədə heç bir məlumat qeyd olunmamışdır.
O, Herodotun "Tarix" əsərində dəfələrlə xatırlanır. Klisfenin dövründə Afina səfirləri məhz ona, fars padşahına itaət və onun hökmdarlığının tanınmasının rəmzi olan "torpaq və su"yu təqdim etmişdilər.
Lidiya satrapı olaraq İoniya üsyanı zamanı qiyamçı yunan şəhərlərinə qarşı vuruşurdu. Üsyan zamanı onun idarə etdiyi satrapiyanın paytaxtı Sardis yunanlar tərəfindən işğal edildi. Qiyam yatırıldıqdan sonra sülh üçün məqbul şərtlərlə danışıqlar aparmaq üçün səfir tərəfindən onun yanına Hekatey göndərildi. Siciliyalı Diodora görə, Hekatey öz məqsədinə uğurla nail oldu.
Artaferndən sonra Lidiyanın hökmdarı onun oğlu II Artafern oldu, hansı ki farslar üçün uğursuz başa çatan Marafon döyüşü zamanı fars ordusuna komandanlıq edirdi.
I Artakserks
I Artakserks Əliuzun (e. ə. V əsr – e.ə. 424) — 424–465-ci illərdə Əhəmənilər sülaləsindən İran şahı.
== Həyatı ==
Atası I Kserks sui-qəsd nəticəsində öldürüldükdən sonra taxta çıxmışdır. Hakimyyətinin ilk illərində misirlilərin Afina tərəfindən dəstəklənən üsyanını yatırmış, e.ə. 454 ildə Nilin mənsəbində Afina donanmasını darmadağın etmişdi. "Kalli sülhü" (e.ə. 449) formal olaraq yunan–İran müharibələrinə son qoydu. Əhəməni satraplarının separatizm meyillərinə və işğal olunmuş ərazilərdə baş verən xalq üsyanlarına baxmayaraq Artakserksin dövründə mərkəzi hakimiyyət güclü olaraq qalırdı.
I Artaksias
I Artaksias yaxud Arşak — erməni əsilli İberiya çarı. Parnajoma üsyan edən əyanlar tərəfindən İberiya taxtına oturdulmuşdu. Hakimiyyət dövrü sakit keçmiş, Cavaxeti bölgəsindəki Tsunda qalasını möhkəmlətmişdi. Yerinə oğlu Artuş keçdi.
I Artavazd
I Artavazd — Atropatenanın Atropatidlər sülaləsindən olan hökmdarlarından biridir.
== Həyatı ==
Həyatı haqqında mənbələrdə məlumat az olsa da siyasi fəaliyyəti ilə bağlı məlumatlar vardır. Onun siyasi fəaliyyəti çox çətin bir dövrə təsadüf etmişdir. Belə ki, I Artavazdın hakimiyyətdə olduğu dovrdə romalılar Atropatenaya yürüş etmişlər. Həmçinin, onun hakimiyyəti Roma-Parfiya müharibəsi dövrünə təsadüf etmişdir.
E.ə. 36-cı ildə Antoninin Misir hökmdarı Kleopatra ilə nikah bağlaması onu böyük bir ölkənnn hakimi-mütləqinə çevirir və Antoniyə Makedoniyalı İskəndər kimi möhtəşəm bir Asiya fövqəldövləti yaratmaq planlarının gerçəkləşəcəyinə inam verir. Bu ümidlərlə Kleopatradan doğulmuş oğlunun adını İskəndər qoyan Antoni Parfiya üzərinə yeni yürüşə başlayır. Parfiyalılar onu Fərat çayı sahilində gözləyirdilər. Antoni isə erməni və Pont çarlarının qoşunlarını da özünə birləşdirərək, Ermənistan ərazisindən şimala yeriyir və Midiya-Atropatenadan keçməklə parfiyalılara arxadan zərbə endirmək istəyir.
I Artaşes
I Artaşes (yun. Άρταξίας, lat. Artaxias; bilinmir – təq. e.ə. 160) — Ermənistan Krallığının dövlət xadimi.
Mixail Artamonov
Mixail İllarionoviç Artamonov (23 noyabr (5 dekabr) 1898 – 31 iyul 1972, Leninqrad) — sovet arxeoloqu və tarixçisi. Sovet xəzərşünaslığının banisi.
Mixail İllarionoviç Artamonov 5 dekabr 1898-ci ildə Rusiya imperiyasının Tver quberniyasının Vıqolovo kəndində anadan olmuşdu.1913-cü ildə Şəhər 4 sinifli məktəbi bitirmişdi.Oktyabr inqilabına qədər Sankt-Peterburq şəhərdi kantorşik işləmişdi.1914–1916-cı illərdə axşam ümumtəhsil məktəbində oxumuşdu.1917-ci ildə orduya çağrılmışdı.Fevral burjua-demokratik inqilabı entuziazm ilə qarşılamışdı.Həmin ilin aprel ayında əsgər deputatları şurasının üzvü seçilmişdi.Lakin könüllü olaraq cəbhəyə yollanmışdı.Qərbi Dvində bir çox döyüşlərə qatılmışdı.
Mixail Artamonov 1917-ci ilin dekabrında ordudan tərxis olundu. Petroqrada çağrılaraq milliləşdirilmiş Beynəlxalq bankda çalışmağa başladı. 1918-ci ilin yayından 1920-ci ilin sonunadək Tver vilayətinin maarif şöbəsində müəllim və məktəb müdiri kimi işlədi.
Mixail Artamonov 1921-ci ildən 1924-cü ilədək Sankt-Peterburq Dövlət Universitetində təhsil aldı.Universiteti tamamlayandan sonra arxeoloji kabinədə kiçik assisent kimi qaldı.
Mixail Artamonov 31 iyul 1972-ci ildə Leninqrad şəhərində vəfat edib.
M.İ.Artamonov xəzərlər tarixinə dair son tədqiqatında xəzərlərin Albaniyada qalmaları müddətinin nə qədər uzun olduğu barədə belə deyir: "Zaqafqaziyada türkütlər haqqında "Alban tarixi"nin ətraflı məlumatı bununla bitir, bundan sonra nə varsa, hamısı him və eyhamlardan toxunmuşdur".
Lakin M.İ.Artamonovun bu fıkri ilə razılaşmaq olmaz ki, xəzərlər məğlubiyyətə uğradıqdan sonra Albaniyanı həmişəlik tərk etdilər.
Artak Qulyan
Artak Qulyan (erm. Արտակ Ղուլյան; 28 dekabr 1958, Gülüstan, Şaumyan rayonu) — Ermənistan memarı və dizayneri, memarlıq elmləri doktoru, dosent, Beynəlxalq Memarlıq Akademiyasının professoru. 2013-cü ilin sentyabrında "Ermənistan Respublikasının əməkdar memarı" adını almışdır. O, 2013-cü ilin dekabrında Müqəddəs Üçkilsə Ana Taxtında Vatçe və Tamar Manukyan adına Əlyazmalar Kitabxanası binasının layihəsinə görə Ermənistan Respublikasının Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür.
Qulyan bir çox mülki binaların və abidələrin müəllifidir, lakin onun şöhrəti əsasən yeni erməni kilsələrinin təkamül dizaynlarına əsaslanır.
== Həyatı ==
Artak Qulyan 1958-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Şaumyan rayonunun (indiki Goranboy rayonunun bir hissəsi) Gülüstan kəndində erməni ailəsində anadan olmuşdur. Valideynləri kənd məktəbində müəllim olmuşdular.
1976-cı ildə doğulduğu kənddə orta təhsilini fəxri fərmanla başa vuran Qulyan İrəvana köçmüşdür. O, burada Ermənistan Milli Memarlıq və İnşaat Universitetinin memarlıq fakültəsində təhsil almışdır. 1981-ci ildə universitetdən məzun olmuşdur.
Artanthe
İstiot (lat. Piper) — bitkilər aləminin i̇stiotçiçəklilər dəstəsinin i̇stiotkimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
Artanthe hexagyna
Betle istiotu (lat. Piper betle) — bitkilər aləminin i̇stiotçiçəklilər dəstəsinin i̇stiotkimilər fəsiləsinin i̇stiot cinsinə aid bitki növü.
== Sinonimləri ==
=== Homotipik sinonimləri ===
Chavica betle (L.) Miq.
Piperi betlum (L.) St.-Lag.
Yücel Artantaş
Yücel Artantaş (türk. Yücel Artantaş; 1952, İğdır – 27 avqust 2024, Ankara) — 22-ci çağırış (2002–2007) Türkiyə Böyük Millət Məclisinin azərbaycan əsilli millət vəkili, Türkiyə Azərbaycan Dərnəkləri Federasiyasının fəxri başqanı
== Həyatı ==
1952-ci ildə İğdırda anadan olub. Əslən azərbaycanlıdır. Ankara Qazi Universitetinin İqtisadiyyat və İdarəetmə Fakültəsinin Dövlət İdarəçiliyi bölməsini bitirib. Kent-Koopun İcraçı Üzvü olub. Ankara Böyükşəhər Bələdiyyəsi baş katibinin müavini vəzifəsində çalışıb. O, SSK İdarə Heyətinin üzvü olub. Ailəlidir və iki övladı var.
=== Parlament fəaliyyəti ===
2002-ci ildə 22-ci çağırış (2002–2007) Türkiyə Böyük Millət Məclisinə millət vəkili seçilib. Türkiyə-Azərbaycan parlamentlərarası dostluq qrupunun sədr müavini olub.
