dil sözü azərbaycan dilində

1 is. 1. anat. İnsan və onurğalı heyvanların ağız boşluğunda olub, qidanın çeynənilib udulmasına kömək edən və onun dadını bildirən, insanda isə, əlavə olaraq, danışıq səslərinin əmələ gəlməsində iştirak edən orqan. Dillə dadmaq. Dili ilə yalamaq. Dilini çıxartmaq. – [Mahirə] qurumuş dodaqlarını dili ilə islatdı. M.Hüseyn. // Heyvan dilindən hazırlanmış yemək. Bişmiş dil. 2. İnsanlar arasında ünsiyyət vasitəsi olub, onların bir-birlərini başa düşmələrinə və bir-birləri ilə fikir mübadiləsi etmələrinə imkan verən səs, söz və qrammatik vasitələr sistemi. Azərbaycan dili. Rus dili. Dünya dilləri. Qədim dillər. Bir neçə dil bilmək. – Elə ki sabah oldu, Sona fars dilini oxumağa başladı. N.Nərimanov. // dan. Ləhcə, şivə mənasında. Bu, lap gəncəli dilində danışır. 3. Bu və ya digər səciyyəvi xüsusiyyətə malik olan danışma və ya ifadə tərzi; üslub. Ədəbi dil. Yazıçının dili. Qəzet dili. Sabirin dili. Məqalə sadə dildə yazılmışdır. 4. Danışmaq qabiliyyəti, nitq. Qoy özü danışsın, özünün dili var. – Dili olmasa, gözünü qarğalar didər. (Məsəl). 5. Danışma, danışma tərzi. Onun çox acı dili var. Şirin dillə danışmaq. Kinayəli dil. – Dil var bal gətirər, dil var bəla. (Ata. sözü). Xoş dil ilanı yuvasından çıxarar. (Məsəl). Məhəmmədhəsən əmi şirin dillə nə qədər oğluna təskinlik verdisə, oğlu bir tikə ovunmaq bilmədi. C.Məmmədquluzadə. 6. məc. Bir şeyi ifadə və ya izah edən, ünsiyyət vasitəsi ola bilən şey (səs və s.) haqqında. Musiqi dili. Quşların dili. Rəqəmlərin dili. 7. Müxtəlif alətlərin, cihazların və s.-nin uzanan və əksərən oynar, mütəhərrik hissəsi. Zəngin dili. Toqqanın dili. // Qıfılı açmaq və bağlamaq üçün xüsusi formalı metal alət; açar. // Musiqi alətlərində (pianoda, qarmonda və s.-də) səs çıxarmaq üçün üstündən barmaqla basılan lövhəcik. Royalın dili. Qarmonun dilləri. 8. coğr. Dənizin, içəriyə doğru uzanmış uzun, üstü düz, alçaq qumlu quru hissəsi. Dənizdə beş kilometr uzunluğunda süni dil yaradılmış, küləkdən yaxşı qorunan buxta əmələ gəlmişdir. 9. məc. Müharibədə düşmənin vəziyyəti haqqında məlumat alına biləcək əsir. Dil almaq (tutmaq). Dil dalınca getmək. ◊ Ağzı var, dili yox, yaxud ağzında dili yox – sakit, fağır, səsi çıxmayan adam haqqında. Al dil – bax al2. Alovun dili – yuxarı qalxan alov haqqında; zəbanə. Dil açmaq – 1) dinmək, danışmağa başlamaq, dərdini söyləmək. İki dil açdı ki, vəsf eyləsin o gülbədəni; Fəzilətü hünərin etdi aşkar qələmi. S.Ə.Şirvani. Ancaq qız da dil açıb bir kəlmə demir, bir xahiş də etmirdi. Mir Cəlal. // Körpə uşaqlar haqqında: tək-tək sözləri deməyə başlamaq, təzə-təzə danışmağa başlamaq. Uşaq hələ dil açmayıbdır. – Balam dil açan günü; Mat qaldı ana bülbül. (Layla); 2) yalvarmaq, xahiş etmək. Dil ağıza qoymamaq – bax dil boğaza qoymamaq. [Əminə] şıltaq uşaqlar kimi atılıb-düşür, dil ağıza qoymurdu. S.Rəhimov. Dil ağıza salmamaq – bax dil ağıza qoymamaq. Gecə səhərəcən dil ağıza salmaz; Qonşuya un verib borcunu almaz. Aşıq Əziz. Dil bəlası – öz dilinin bəlasını çəkmə, dediyi sözün pis nəticəsini görmə. Dil boğaza qoymamaq – çox danışmaq, arasıkəsilmədən danışmaq. Dil bulamaq – bir işdə sözlə iştirak etmək, birinə kömək məqsədi ilə başqasına söz söyləmək, xahiş etmək, vasitəçi olmaq. Elə dedim, a qardaş, o gədənin işinə bir dil bulayasan. S.Rəhimov. Dil çıxarmaq – 1) istehza etmək, sataşmaq, ələ salmaq; 2) yalvarmaq (çox vaxt “dil çıxarıb yalvarmaq” şəklində işlənir). Dil deyib ağlamaq – bayatı çağırmaq, deyib oxşamaq. [Vidadi:] O ölsə, dağlar da dil deyib ağlar; Əfv edin, yaxşılıq qalar yadigar. S.Vurğun. Analar övladına, bacılar qardaşına; Həsrət qalıb, yas tutub, dil deyib ağlar yenə. M.Rahim. Dil göstərmək – birini acıqlandırmaq, sataşmaq, istehza etmək məqsədi ilə dilin çıxarıb ona göstərmək. Dil olmaq – 1) danışmaq. Simurq dil olub, Simanı başa salıb, mindirib dalına, aparıb qoydu nar bağına. (Nağıl); 2) yalvarmaq. Dil öyrətmək – bax dil vermək 2-ci mənada. Saç qara kömürdəndi; Gün keçər, ömürdəndi; Sənə dil öyrədənin; Ürəyi dəmirdəndi. (Bayatı). Dil pəhləvanı (ustası) – danışmaqda mahir olub, əlindən iş gəlməyən adam haqqında. Dil tapmaq – qarşılıqlı anlaşmaq, razılıq əldə etmək; yola gətirmək, razı etmək üçün yol tapmaq. Bax, o gedən qızla heç dil tapa bilməyirəm. M.Rahim. Dil tərpətmək – 1) söz söyləmək, danışmaq. Kim padşahın pisliyinə bir dil tərpətsə, o saat tutub qazamata salırdılar. M.Hüseyn; 2) başqası üçün birindən bir şey xahiş etmək. Dil tökmək – 1) şirin sözlərlə yola getməyə, razı salmağa, yaxud başını tovlamağa çalışmaq. Səlim bəy bu sözü eşidən kimi ürəklənib başladı Nəbiyə dil tökməyə, yalvarmağa. “Qaçaq Nəbi”. Yox, qonşu, dil tökmə, keçəl suya gedən deyil… C.Cabbarlı. // Çox xahiş etmək, yalvarmaq. O mənə bir dil tökdü, bir dil tökdü, başınıza dönüm, qaldım mat-məəttəl. N.Vəzirov. [Məsmə ərinə] nə qədər dil tökür, qandırmaq istəyirsə də, faydası olmayır. S.Hüseyn. Sənə öz qəlbimi açdım, sənə min dil tökdüm; Eşqimə gülləri, bülbülləri şahid çəkdim. S.Rüstəm; 2) bax dil deyib ağlamaq. Məryəm yalqızlıqdan istifadə edərək, acı-acı dil töküb ağlamağa başladı. A.Şaiq. Dil tutulması – danışmaq qabiliyyətini itirmə. Dil uzatmaq – 1) münasibətsiz, nalayiq söz söyləmək; danışıqda həddini aşmaq; 2) tənə vurmaq, danlamaq. Odlara tutuşdu, yasə batdı; Ol qönçədəhanə dil uzatdı. Füzuli. Dil vermək – 1) söz vermək, vəd etmək; 2) öyrətmək, danışmağa, iddiaya cürətləndirmək (bu mənada çox vaxt “ağzına dil vermək” şəklində işlənir). Hacı Murad ağıl öyrətməkdən, ağzına dil verir. S.S.Axundov. Qaranın … yanda durub oğluna dil verməsi də ona ikinci bir dərd olmuşdu. M.Hüseyn. Dil verməmək – başqalarına danışmağa imkan verməmək, danışmağa qoymamaq, mane olmaq. Danışana dil vermir, yeriyənə yol. (Ata. sözü). Dil vurmaq – ələ almaq, dilə tutmaq, xoş dillə öz tərəfinə çəkməyə çalışmaq, öyrətmək. Dil yarası – acı tənə, acı söz nəticəsində doğan inciklik hissi, ağır təhqir. Qılınc yarası saralar, dil yarası sağalmaz. (Ata. sözü). Dil yetirmək – 1) başqası üçün birindən bir şey xahiş etmək, birinə xahişlə müraciət etmək; 2) üzüzə danışa bilmək, qarşı-qarşıya durub danışmaq. Oturaydım göz-gözə; Yetirəydim dil yara. (Bayatı); 3) danışmaqda, mübahisədə ayaqlaşa bilmək. …Sən [rus müəllimləri ilə] çox durub-oturmusan, sənə dil yetirmək olmaz. Ə.Nəzmi. Dildə tük bitmək – bir şeyi həddən artıq təkrar etməkdən, söyləməkdən, yada salmaqdan usanmaq. Deyə-deyə dilimizdə tük bitdi. Dildən demək (danışmaq) – ciddi, ürəkdən söyləməmək, qeyrisəmimi demək. [Kərim] Hüseynağanın nəyi ürəkdən, nəyi dildən dediyini ayırd edə bilmirdi. M.İbrahimov. Dildən düşmək – bərk yorulmaq, üzülmək, əldən düşmək, usanmaq. O qədər yalvardım ki; Axır düşdüm mən dildən. (Bayatı). Sənin o sövdalı solğun baxışın; Xatırladır mənə bir pərizadı; Ki, düşməz ölüncə dilimdən adı. Ə.Cavad. İstədi səslənsin ki, “ay xala, yorulub dildən düşərsən, gözlə qayıtsın”. Mir Cəlal. Dildən (dillərdən) düşməmək – yaddan çıxmamaq, məşhur olmaq, unudulmamaq, daim söylənmək. Onun adı dillərdən düşmürdü. Dildən salmaq – əldən salmaq, yormaq, üzmək, taqətdən salmaq, usandırmaq. Götürmüş ağzına boran hər yanı; Aclıq, soyuq salıb dildən insanı. M.Rahim. Dil-dil ötmək şair. – cəh-cəh etmək, çox gözəl oxumaq, tərənnümə gəlmək. Yaz mövsümü bülbül dil-dil ötəndə; Bağ-bağçalar nərgizlənir, güllənir. Qurbani. // məc. Təşbehlərdə. Yenə o bağ olaydı, yenə o qumlu sahil; Sular ötəydi dil-dil. M.Müşfiq. Dilə basmaq – gurultulu sözlərlə birini fikrindən yayındırmağa çalışmaq. Möhlətov öz hərəkətinin yersiz olduğunu duyub müdiri dilə basdı. Mir Cəlal. Dilə düşmək – bax dildən-dilə düşmək (“dildən-dilə”də). Dilə düyün düşmək – bax dildə tük bitmək. Dilə gəlmək – danışmağa başlamaq, dillənmək, sükutu pozaraq danışmaq. Fəhlələr dilə gəliblər ki, ay ağa, bizim çörək pulumuzu alırsan, biz ki acından ölməyəcəyik. “Mol. Nəsr.”. // məc. Şairanə təşbehlərdə. Əvvəl cansız ikən, sonra önündə; Quşlar gəlmiş dilə, gülmüş çiçəklər. Ə.Cavad. Üfüqdə başlanan işıq getdikcə genişlənirdi. Dərədə quşlar oyanırdı. Meşə dilə gəlirdi. S.Rəhimov. …Melodiyanın ilk sədaları təzəcə dilə gəlmişdi. Ə.Məmmədxanlı. Dilə gətirmək – bərk təsir edərək danışdırmaq, dilləndirmək. Dilsizi dilə gətirir; Əsli, qaşların, gözlərin! Aşıq Kərəm. Dilə gətirməmək – söyləməyi nalayiq, qeyri-münasib hesab etmək. Dilə (dillərə) salmaq – söhbət, danışmaq üçün mövzu etmək, söz-söhbət hədəfi etmək. Altunam, alma məni; Dillərə salma məni; Apar sərrafa göstər; Qəlpəmsə, alma məni. (Bayatı). Dilə tutmaq – şirin sözlərlə birini razı salmağa, yola gətirməyə, bir şeyi əldə etməyə çalışmaq. Faytonçunu bu dəfə dilə tutduq və haqqının üstünə genə beş şahı, üç şahı qoymaq ilə razı elədik ki, iki gün də gözləsin. C.Məmmədquluzadə. Hacı Soltan Həsənağanı … dilə tutub onu ticarət məqsədi ilə İrana göndərəcəyini vəd edirdi. S.Hüseyn. Dilə-sözə tutmaq – bax dilə tutmaq. Nə qədər mollanı dilə-sözə tuturlar ki, quzunu kəsib onları qonaq eləsin, bir şey çıxmır. “M.N.lətif.”. Dili açılmaq – 1) danışmağa başlamaq, uzun sükutdan sonra dinmək. Rəşidin dili açıldı, o, ürəyindəkiləri ortalığa boşaltmağa başladı. M.S.Ordubadi; 2) danışıq qabiliyyətini itirmiş adamın nitqi açılmaq. Dili ağzına sığmamaq – öyünmək, öz-özünü çox tərifləmək. [Kərim baba:] Arvad nədir ki, onun igidliyi nə olsun? Hay-hay! Beş-on qoyun sağmış, nehrə çalxamış, yağ, pendir tutmuş, dili ağzına sığmır. A.Şaiq. Dili batmaq – bax dili tutulmaq. Bu vaxt küçədə səs qopdu; gördüm, darvazadan müsəlmanı çıxartdılar, biçarənin dili batmışdı. Çəmənzəminli. Dili büdrəmək – danışarkən çaşmaq, yanılmaq, səhv danışmaq, bir söz əvəzinə başqa söz demək. Dili dolaşmaq – bax dili topuq çalmaq. Əsəbilikdən işdə bəzi çaşır; Əlləri titrəyir, dili dolaşır. A.Səhhət. Huş başımdan çıxdı, dilim dolaşdı; Gözlərim sataşdı, buxağa düşdü. Aşıq Ələsgər. Dili dönməmək – 1) bax dili batmaq; 2) deyilməsini caiz bilməmək, deməyə qıymamaq, dilinə gətirə bilməmək. Mən Zakirəm, dilim dönməz hər ada; Göz yaşım tək ola bilməz bir ada. Q.Zakir. [Gəldiyevin] boğazı tikilmiş kimi səsi çıxmadı, dili dönmədi. Mir Cəlal. Dili gəlməmək – 1) deyə bilməmək, tələffüz edə bilməmək, danışa bilməmək, danışmaq iqtidarında olmamaq. İmran kişi necə qəzəblənmişdisə, söz deməyə dili gəlmirdi. M.Hüseyn; 2) bax dili dönməmək. Güman ki, Şirinxanımın indi qızına bir çox şeylər deməyə dili gəlmirdi. Mir Cəlal. Dili gicişmək – bir şey demək istəmək. Dili gödək olmaq – bax dili qısa olmaq. Vəzirbəylinin yanında Gəldiyevin dili gödək idi. Mir Cəlal. Dili ilanı yuvadan çıxardar – dil tökməkdə çox mahir adam haqqında. Atalar deyiblər ki, tacir-tüccar dili ilanı yuvasından çıxardar. “Koroğlu”. Dili qısa olmaq – birinin yanında qüsuru, yaxud sirri olduğu üçün danışmağa, söz söyləməyə, ya da etiraz etməyə haqqı və cəsarəti olmamaq. Dili qısalmaq – təqsirini, qüsurunu bilib danışmağa cəsarət etməmək, danışmaqdan utanmaq. Dəmirovun getdikcə artan hörməti və nüfuzu müqabilində [Rüxsarənin] düşmənlərinin dilləri qısalırdı. S.Rəhimov. Dili qurumaq – 1) danışmaq qabiliyyətini itirmək; nitqi qurumaq. Ağlayır, çıxmayır sədası fəqət; Çünki qəmdən onun dili qurumuş. C.Cabbarlı; 2) qarğış, bəddua mənasında – “dilin (dilim) qurusun!” şəklində. Mən sənə yar desəm, dilim qurusun! Yarı, məhəbbəti sən atmadınmı? S.Vurğun. Dili söz tutmamaq – bu və ya başqa səbəbə görə danışa bilməmək, danışmaq qabiliyyətini itirmək. Bahadırın əvəzinə Pəri nənə cavab vermək istədi, amma hirsindən dili söz tutmadı. M.Hüseyn. Hirsdən Narıncın dili söz tutmurdu. S.Rəhman. Dili topuq vurmaq (çalmaq) – bax dili büdrəmək. …Daxilən daha narahat olan Leyləyin dili topuq vururdu. S.Rəhimov. Dili tutmamaq – bax dili tutulmaq. Dili tutulmaq – danışmaq qabiliyyətini itirmək, danışmağa qüdrəti çatmamaq. Xoş ol zaman ki, ol şəh ilə həmzəban olam; Hər sözdə bir dilim tutulub natəvan olam. S.Ə.Şirvani. Sənətim məsiyət, yoxdur savabı; Sual üçün dilim tutmur cavabı. Aşıq Ələsgər. [Tahirin] elə bil qızdırmadan dili tutulmuşdu. M.Hüseyn. Dili uzun olmaq – 1) hər hansı bir cəhətdən öz üstünlüyünü dərk edərək haqlı adam kimi cəsarətlə danışmaq. Dövlətlinin dili uzun olar, ağlı qısa. (Ata. sözü); 2) iftixar etmək, qürrələnmək. …Bu gün [Aydının] dili uzun idi, yoldaşı Seryojanı məğlub edib öz üstünlüyünü göstərmək istəyirdi. M.Rzaquluzadə. Dilimin ucundadır – bir sözü və ya adı tam xatırlayıb yada sala bilməyəndə söylənən ifadə. Adı dilimin ucundadır. Dilin yansın – bax dilin qurusun (“dili qurumaq” 2-ci mənada). Dilində (dilinə) tük (ot) bitmək – bax dildə tük bitmək. Dilindən daş asılmaq – susmaq, dinməmək, danışmamaq, ağzını açmamaq. [Xosrov:] Bu düzdür, görürəm, yumşaldıqca mən; Bir daş asılır onun dilindən. S.Vurğun. Dilindən düşməmək – daim təkrar etmək. [Südabə:] Neçin qovğa sözü düşməz dilindən? Cəlladmısan, səndə könül yoxmudur? H.Cavid. [Buğacın] …“atacan, xan baba!” – sözləri dilindən düşməzdi. M.Rzaquluzadə. Dilindən qaçırmaq – bax ağzından qaçırmaq (“ağız1”da). Dilindən qıfıl götürülmək – bax dili açılmaq 1-ci mənada. Bununla da, bir haya bənd imişlər kimi, bayaqdan susmaqda olanların dilindən qıfıl götürüldü. Ə.Əbülhəsən. Dilinə düyün düşmək – bax dildə tük bitmək. Dilinə gətirmək – 1) danışmaq, söyləmək. Bundan sonra görüm kim cürət edib dilinə gətirə biləcək ki, belə iş yoxdur, bu əhvalatı dərviş öz sinəsindən icad edib. N.Vəzirov. [Rüstəm:] Heç bir qiymət … dilimə gətirmədim. S.Rəhimov; 2) söyləməyi münasib bilmək. Bu kimi ifadəni dilinə gətirmə. – Soruşanda təsərrüfat müdiri and-aman elədi: – Nə Ağarzanı tanıyıram, nə də buradakı söhbəti dilimə gətirmişəm. Mir Cəlal. Dilinə qıfıl vurmaq – dinməyə, danışmağa, ağzını açmağa qoymamaq; susdurmaq. Dönüm mən Osmanın igid əlinə; Yaxşı qıfıl vurdu bunun dilinə. H.K.Sanılı. Dilinə qıfıl vurulmaq – bax dilindən daş asılmaq. Dilinə pay çıxmaq – bax dilinə düyün düşmək. …dilinə salmaq – söz-söhbət, dedi-qodu və ya şayiə üçün mövzu etmək. Məsmə arvadın başında fikirlər bir-birini təqib edirdi: …Nə olacaq, nə olacaq?… Qızı kim saldı bunların dilinə? Mir Cəlal. Dilinə vurmaq – dadmaq, dadmaq üçün yoxlamaq. Dilimə vurdum, gördüm acıdır. Dilinə vurmamaq (dəyməmək) – heç yeməmək, içməmək, dadmamaq, dadını bilməmək. Otuz-qırx il bundan irəli bir müsəlman ki bir rus məclisinə düşərdi, öldürsəydin də, bir qətrə içki dilinə vurmazdı. C.Məmmədquluzadə. [Mozalan bəy:] Xeyr, heç anadan olandan dilimə dəyməyib. Ə.Haqverdiyev. Dilini açmaq – çoxdan danışmayan adamın nitq qabiliyyətini bərpa etmək, qaytarmaq. Dilini ağzında saxlamaq – bax dilini saxlamaq. Dilini bağlamaq – 1) susdurmaq, danışmağa qoymamaq, susmağa məcbur etmək; 2) dua, ovsun və s. vasitəsilə zərərli bir təsirin qabağını almaq. Dilini bilmək (öyrənmək) – 1) baş açmaq, sirrindən xəbərdar olmaq. Lalın dilini nənəsi bilər. (Ata. sözü). Aşığam, yar dilini; Biganələr nə bilər; Yar bilər yar dilini. Sarı Aşıq. Bu yerlərdə hər şey mənə tanışdır; öyrənmişəm təbiətin dilini. S.Rüstəm; 2) yolunu bilmək, üsulunu bilmək, həllini bilmək. Dilini boğazından çıxarmaq – 1) çox zülm edərək öldürmək; 2) bərk cəzalandırmaq. Dilini dişləmək – 1) sözü yarıda kəsmək, sözün dalını gətirməmək; 2) yadından çıxmış bir şey birdən yadına düşmək, xatirinə gəlmək. Dilini kəsmək – 1) susmağa, dinməməyə məcbur etmək; susdurmaq, kiritmək; 2) susmaq, dinləmək, danışmamaq. [Molla:] Dilini kəs, … mənim ağzımı çox açdırma, yoxsa törətdiyin cəmi işləri ortalığa qoyaram. Çəmənzəminli. Bəs nə üçün dinməyir, indi kəsibdir dilin? Ə.Nəzmi. Dilini könlü ilə bir eləmək – səmimi olmaq, sözü ilə işi bir olmaq. Sadiq oldur dilini könlü ilə bir eləyə. Nəsimi. Dilini qarnına qoymaq – susmaq, danışmamaq. Dilini saxlamaq – bir şeyi deməkdən saqınmaq, danışmamaq, susmaq. Dilini tapmaq (tutmaq) – bax dil tapmaq. Dilinin ucuna gəlmək – söyləmək istərkən söyləyə bilməmək, yaxud söyləməmək. Dilinin üstündə dil bitmək – həddindən artıq danışqan, naqqal adam haqqında. Dillər əzbəri, yaxud dillərdə əzbər (dastan) olmaq – çox məşhur olmaq, haqqında ağızlarda danışılmaq. Nəbinin igidliyi, əliaçıqlığı dillərdə dastan olur. “Qaçaq Nəbi”. Elə sən gözəlsən binadan bəri; Sözlərin olmuşdur dillər əzbəri. S.Vurğun. Dillərdə gəzmək (dolaşmaq) – 1) bax dillərə düşmək; 2) camaat arasında danışılmaq, şayiə yayılmaq. Bu günlər … Məhəmmədhəsən Mirzənin Təbrizə gəlməsi məsələsi yenə də dillərdə gəzirdi. M.S.Ordubadi. Dillərdə söylənmək – bax dillərə düşmək. …“Filankəsi barmaqnan göstərirlər”, yəni gör nə qədər şöhrətlənib ki, hər yanda adı dillərdə söylənir. C.Məmmədquluzadə. Dillərə düşmək – məşhur olmaq, yayılmaq, haqqında hamı tərəfindən danışılmaq. Balının tərifi düşüb dillərə; Unutmaz dadını yeyən bir kərə. R.Rza. Doğrudur, … “Ovçu Pirim” haqqında əcaib yalanlar dillərə düşmüşdür. M.Rzaquluzadə. Nə dil bilsin, nə dodaq – tamamilə gizli saxlanmalı söhbət, sirr haqqında. Ölü dil dilç. – indiki dövrdə işlənilməyən, ancaq yazılı abidələrdə qalan dil. Latın dili ölü dildir. Sümüksüz dil – ağzına gələni danışan adam haqqında. Ümumi dil – qarşılıqlı razılıq, anlaşma. Ümumi dil tapmaq.

2 is. [fars.] klas. Ürək, könül, qəlb. Müjdə, ey dil, ki səni görməyə canan gəldi. Ə.Nəbati. Ey dil, baxırmısan gölü dərya bilənlərə. C.Cabbarlı. ◊ Dil bağlamaq – könül bağlamaq, ürəkdən sevmək, bənd olmaq. Dil vermək – bax dil bağlamaq. Eşqə dil verdim, bəladən başqa bir şey görmədim. H.Cavid. Ey dili-qafil – təəccüb, peşmançılıq, təəssüf bildirir. [Yəhya Kamal:] Ey dili-qafil, o nə idi mən yazdım! Mir Cəlal.

3 f. 1) ürək, qəlb; 2) zövq, həvəs; 3) m. cəsarət. Dili-məhcur yaralı qəlb; dili-sərgəştə qəlbi çaşmış, çaş-baş olmuş; dili-suzan yanar qəlb; dili-zar ağlar qəlb.

4 dəniz və göl sahilində cərəyanla gətirilmiş çöküntülərdən təşkil olunmuş, alçaq quru zolaq. Onun bir ucu quruya birləşir, digər ucu sərbəst surətdə su sahəsində qurtarır. O qumdan, çınqıldan, balıqqulağından təşkil olunur. коса spit, sand bank

1 De, din, danış kəlmələri ilə qohumdur. Görünür, sözü kökü di (de, da) etimo­nun­dan ibarətdir. Dil sözü ad-feil omonimi olub; dil həm də rusca говорить kimi də qeydə alınıb. Qumuq dilində “dilmər” sözü “красноречивый” kimi açıqlanır. (Bəşir Əhmədov. Etimologiya lüğəti)

1 ürək — könül — qəlb

2 I 1. DİL (dilç., ünsiyyət vasitəsi), LİSAN (köhn.) Ancaq o süfrə də ağız ləzzətim; Mənim öz dilimdir, öz lisanımdır (B.Vahabzadə); ZƏBAN Elmə gəzənin küfrü zəbanlarda bəyandır; Təxfırə nişandır (M.Ə.Sabir); LƏHCƏ (köhn.) Məcnunu deyərlər əhli-idrak; Əşrarı lətifi ləhcəsi pak (Füzuli). 2. DİL (anat.), ZƏBAN (kl.əd.) (ağız boşluğunda orqan) II DİL (mus.), KLAVİŞ Bəstəkarın barmaqları dərhal pianonun şirmayı dilləri üzərində gəzdi. Könül mahnının ilk misrasını demişdi ki, bəstəkar əllərini klavişlərdən çekdi (X.Hasilova). III dil bax ürək IV dil bax 1. üslub; 2. nitq

1 DİL I is. anat. Ağızda olan çox əzələli ət parçası. Ay keçdi, ilim yandı; Köynəkdə milim yandı; Dərddən ürək tutuşdu; Ağızda dilim yandı (Bayatı). DİL II is. psix. İnsanlar arasında ən mühüm ünsiyyət vasitəsi. Ana dilim, səndədir xalqın əqli, hikməti… (B.Vahabzadə).

1 1. язык; 2. клавиша; 3. жало (змеи); 4. защелка; 5. геог. коса;

2 I сущ. 1. язык: 1) орган в полости рта позвоночных животных и человека. Dilin kökü корень языка, dilin ucu кончик языка 2) этот же орган, используемый как пища, кушанье. Suda bişirilmiş dil отварной язык, mal dili говяжий язык 3) орган речи человека 4) система словесного выражения мыслей, средство общения. Milli dil национальный язык, ana dili родной язык, rus dili русский язык, xarici dillər иностранные языки, qədim dillər древние языки, qohum dillər родственные языки, müasir dil современный язык, beynəlxalq dil международный язык, dil öyrənmək изучать, изучить язык; dil öyrətmək учить, научить, обучать, обучить какому-л. языку 5) разновидность речи, обладающая теми или иными характерными признаками. Əbədi dil литературный язык, danışıq dili разговорный язык, ümumxalq dili общенародный язык, poeziya dili поэтический язык 6) то, что выражает собой какую-л. мысль. Faktların dili ilə языком фактов, rəqəmlərin dili ilə языком цифр 7) перен. пленный, от которого можно получить нужные сведения. Dil gətirmək привести языка, dil tutmaq взять языка 8) металлический стержень. Zəngin dili язык колокола 2. язычок (что-л. имеющее удлиненную, вытянутую форму). Botinkanın dili язычок ботинка, qıfılın dili язычок замка 3. клавиш (в муз. инструментах: гармони, пианино и т.п.) 4. геогр. коса (длинная узкая отмель, идущая от берега) II прил. 1. язычный: 1) относящийся к языку как органу. Dil arteriyası язычная артерия, dil badamcığı язычная миндалина 2) произносимый с участием языка. Dil samitləri язычные согласные, dil səsləri язычные звуки 2. языковый: 1) относящийся к языку как органу. Dil məməcikləri языковые сосочки 2) приготовленный из языка. Dil kolbasası языковая колбаса 3. языковой (относящийся к языку как средству общения). Dil hadisələri языковые явления, dil sistemi языковая система, dil ünsürü языковой элемент, dillər üzrə kataloq языковой каталог 4. речевой. Dil ünsiyyəti речевое общение ◊ dil ağıza qoymamaq говорить без умолку; dil açmaq: 1. говорить, начинать, начать говорить (о ребёнке); 2. становиться, стать разговорчивым; 3. становиться, стать дерзким; распускать, распустить язык; dil boğaza qoymamaq см. dil ağıza qoymamaq; dil bulamaq kim, nə haqqında замолвить словечко, походатайствовать за кого; dil vermək kimə подучивать, подучить (подговаривать, подстрекать на что-л. неблаговидное); dil qəfəsə qoymadan danışmaq без умолку, беспрерывно говорить, тараторить; dil ətdəndir язык без костей; dil yetirmək kimə см. dil bulamaq; dil tapmaq kimlə находить, найти общий язык с кем; dil tapmamaq kimlə жить не в ладу, быть не в ладах с кем; dil çıxarmaq просить, умолять кого-л. о чём-л.; dil verməmək kimə не давать, дать говорить кому; dil vurmaq kimə намекать, намекнуть к ому о чём; dil deyib ağlamaq плакать в голос (по умершему); dildil ötmək говорить без умолку; dil yarası рана, нанесённая словом; dil göstərmək kimə показывать, показать язык; dil pəhləvanı болтун; мастер говорить; dil tərpətmək kimin, nəyin haqqında см. dil bulamaq; dil tökmək: 1. очень просить; 2. уговаривать, убеждать словами, заставлять согласиться с кем-, с чем-л.; склонять к чему-л.; dil uzatmaq давать, дать волю языку; dilə gətirmək kimi заставить заговорить кого; dilə gətirməmək nəyi не употреблять в речи (о непристойных, неприличных словах, фразах и т.п.); dilə (dillərə) salmaq kimi, nəyi сделать предметом разговоров кого, что; dilə tutmaq уговаривать; dilə almamaq kimi, nəyi ni слова не произнести о ком, о чём; обходить, обойти молчанием кого, что; dilə alınmaz неприличные, непристойные (о словах и выражениях); dilə basmaq kimi заговаривать зубы к ому; dilə gəlmək заговорить (начать говорить); dili ağır с трудным языком (о литературном произведении); dili ağırlaşıb язык заплетается (о тяжелобольном); dili açılıb kimin развязался язык у кого; заговорил кто; dili açılmaq kimin см. dil açmaq; dili bir qarışdır kimin у кого длинный язык; dili qısa olmaq не сметь говорить (из-за какой-л. провинности, проступка); dili(-m,-n) qurusun, əgər … пусть язык отсохнет, если …; dili dinc durmamaq выбалтывать, выболтать (сообщить, рассказать то, что следовало хранить в тайне; проговориться); dili dolaşır kimin язык заплетается у кого; dili ilanı yuvasından çıxarır любого (любую) уговорит; dil yatmır nəyə язык сломаешь; dili gicişir язык чешется; dili söz tutmamaq лишиться дара речи; dili topuq çalır kimin язык заплетается у кого; dili uzundur kimin слишком длинный язык у кого; dili ağzına sığmamaq: 1. хвастаться; 2. лестно отзываться о ком-л.; dili büdrəmək сбиваться, сбиться, допускать, допустить неточности в речи; dili tutulmaq лишиться дара речи; dili uzun olmaq: 1. быть уверенным в себе, чувствовать свое превосходство перед кем-л.; 2. иметь слишком длинный язык; dildə asandır легко говорить; dildən düşmək падать от усталости, валиться с ног; dildən sazdır бойкий на язык; dildən salmaq kimi доводить, довести до изнеможения кого; dildən demək говорить не от души; dildən düşməmək не сходить с языка; dilim dönmür, dilim gəlmir nəyə язык не поворачивается (говорить, сказать что-л.); dilin tutulsun чтобы у тебя язык отнялся; dili(n) qurusun! чтобы язык у него (у тебя) отсох!; dilindən qaçırmaq проговориться, нечаянно высказать то, что не следовало бы говорить; dilindən düşməmək kimin не сходить с языка чьего; dilinə vurmamag в рот не брать; dilinə dəyməyib nə: 1. маковой росинки во рту не было; 2. в рот не брал; dilinə gələni demək говорить, сказать, что взбредёт на ум; dilini boğazından çıxarmaq kimin вырвать язык у кого; dilini boş qoymamaq трепать языком, давать волю языку; dilini qarnına qoy заткнись, замолчи; dilini dişinə tutmaq стиснуть зубы; dilini işə salmaq пустить в ход свой язык; dilini kəs! помолчи, помалкивай! dilini kəsmək kimin заставить замолчать кого; dilini göstərmək kimə показывать, показать язык кому; dilini saxlamaq держать язык за зубами; придерживать, придержать язык; dilini təmiz saxlamaq говорить прилично; dilini farağat qoymamaq болтать языком; dilini şirin eləmək говорить ласково; dilini dişləmək: 1. остановиться на полуслове; 2. вспомнить о чем-л. забытом; dilinin bəlasına düşmək страдать, пострадать из-за своего языка; dilimin ucundadır вертится на языке; dillərdə dastan olmaq быть притчей во языцех; dillərə düşmək: 1. быть на языке у всех; 2. переходить из уст в уста; dilinə düyün düşsün типун тебе на язык; şirin dil ilanı yuvasından çıxardar ласковый телёнок двух маток сосёт

1 I. i. 1. anat. (həm də məc.) tongue; ~ini göstərmək 1) (həkimə və s.) to show* one’s tongue; 2. (dəcəllikdən) to put* out one’s tongue (at); iti ~ sharp tongue; acı ~ wicked / bitter / venomous tongue; alovun ~i tongue of flame; 3. (xörək) tongue; qaxac edilmiş / olunmuş (hisə verilmiş) ~ smoked tongue; 4. hərb. (əsir ) identification prisoner; ~ gətirmək hərb. to bring* in / to capture an identification prisoner; Onun dili tutuldu His / Her tongue failed him / her; ~ini sakit saxlamamaq to loosen one’s tongue; ~i geyişmək to itch to say; ~inin ucunda olmaq d.d. to be* on the tip of one’s tongue; ◊ ~i uzun olmaq to have* a long tongue; ağlındakı ~ində olmaq to wear* one’s heart on one’s sleeve; 5. (musiqi alətində) key; 6. (ilanda) sting; 7. (qapıda) latch; 8. (mexanizmdə) catch, pawl, latch; ~ini sakit saxlamaq to hold one’s tongue; ◊ Dili sakit olanın başı salamat olar at. söz. ≅ You can live safe and sound if you know how to use your tongue II. i. (nitq) language, tongue; Azərbaycan ~i Azerbaijani, the Azerbaijani language; ingilis ~i English, the English language; Rus ~i Russian, the Russian language; milli ~ national language; xalq ~ləri clan languages; qəbilə ~ləri tribal languages; ana ~i mother tongue, native lan guage; elm. vernacular; diri ~lər living languages; ölü ~lər dead languages; gündəlik ~ everyday language; danışıq ~i colloquial / familiar speech, spoken language; ədəbi ~ literary language; xarici / əcnəbi ~ foreign language; yeni ~lər modern languages; ~ bilmək to know* a language; ~də danışmaq to use the language, to speak* a language; ◊ ümumi ~ tapmaq ◊ to find* common language (with), to get* a working agreement; ~ açmaq 1) to begin* to speak; 2) məc. to become* talkative / chatterbox; 3) (həyasızlaşmaq) to become impudent / bold; ~ vermək to allow smb. to speak; ~ boğaza qoymamaq d.d. to chatter, to rattle on; to speak* / to talk continually; ~ yetirmək to say (d.), to ask (for), to apply (for); ~ tökmək to shower praises / compliments; ~-ağız etmək to apologize (to); to beg smb.’s pardon; ~dən düşmək to get* tired / fatigued, to tire oneself, to fatigue oneself, to become exhausted; ~dən salmaq to wear* out (d.), to exhaust (d.); ~dən-~ə düşmək to be* spoken of / about, to become* a matter of scandal; ~ə basmaq to rattle on, to talk with out interval; to shower praises / compliments; ~ə salmaq to spread* rumour / hearsay (about), to set* a rumour afloat; ~ə gəlmək 1) to begin to speak / to say; 2) to be* rude; ~ə gətirmək 1) to say* (d.), to pronounce (d.); 2) to force smb. to speak, to cause smb. to talk; ~ə tutmaq bax tovlamaq; ~i dolaşmaq / topuq çalmaq / vurmaq to stammer, to jib at a word; ~i tutulmaq to be* speechless; to become* / to grow* dumb; heyrətdən / təəccübdən ~i tutulmaq to grow* dumb with surprise, to be* striken dumb with surprise; soyuqdan ~i tutulmaq to grow* dumb with cold; ◊ ~ini kəsmək 1) to stop talking / speaking, to become* silent; 2) to make smb. keep silent, to forbid* smb. to speak / to talk; ◊ ~ini pişik yemək to keep* silent, refuse to open one’s mouth

1 is. anat. langue f ; acı ~ langue de serpent, (de vipère), une mauvaise (méchante) langue ; hərb. (əsir) prisonnier m ; touche f ; Azərbaycan ~i langue f azerbaïdjanaise ; milli ~ langue nationale ; ana ~i langue maternelle ; ölü ~lər langues mortes ; danışıq ~i langue parlée ; ədəbi ~ langue littéraire ; ~ tökmək supplier ◊ ~ini pişik yemək donner sa langue au chat

1 сущ. 1. анат. мез; 2. чӀал; ana dili дидед чӀал; // рах. нугъат; 3. мез; рахунин алакьун; рахун, рахунин тегьер; acı dil туькьуьл мез; dil var bal gətirər, dil var – bəla. Ata. sözü мез ава кьил хуьдай, мез ава – кьил хадай; 4. пер. чӀал; heyvanların dili гьайванрин чӀал; musiqi dili музыкадин чӀал; 5. мез (мес. чӀагъандин, чукӀулдин ва мс.); // куьлег (тӀапӀардин); 6. геогр. мез, коса (къураматдикай гуьтӀуь мез хьиз гьуьлуьз гьахьнавай ччилин зул); 7. пер. есир (дяведа душман патан везиятдин гьакъинда малумат къачуз жедай кас); dil almaq (tutmaq) есир кьун; ** ağzı var, dili yox (ağzında dili yox) сиве мез авачир, секин, фагъир касдикай рахадамаз; al dil кил. al²; alovun dili цӀун мез, цӀун мурз; dil açmaq а) чӀал акъатун, луькӀуьнун, рахаз авалун, вичин дерт лугьун; б) мез ахъаюн, тек-тек гафар лугьуз авалун, цӀийиз-цӀийиз рахаз авалун, чӀалал атун (аял); в) мез акъудун, мез-гъвел авун, хагьиш авун, минетун; dil ağıza qoymamaq кил. dil boğaza qoymamaq; dil ağıza salmamaq кил. dil ağıza qoymamaq; dil bəlası мецин бала, мецин бала чӀугун, лагьай гафунин пис нетижа акун; dil boğaza qoymamaq мез техуьн, гзаф рахун, ара датӀана рахун; dil bulamaq са кардал гафуналди иштирак авун, садаз куьмекун макьсаддалди масадаз гаф лугьун, хагьиш авун, арачивал авун; dil çıxarmaq а) рахшанд авун, ктадун, хъачун, тупӀал элкъуьрун; б) мез акъудун, минетун; dil deyib ağlamaq лугьунариз шехьун, лугьунарун; dil göstərmək мез къалурун, мез экъисун (садак хъел кутун, садакай рахшанд авун патал); dil olmaq а) рахун, луькӀуьнун; б) минетун; dil öyrətmək кил. dil vermək б); dil pəhləvanı (ustası) мецин паливан (устӀар), рахунриз пайгар, гъиляй кар текъвер кас; dil tapmaq мез жугъурун, сад-садан гъавурда акьун, разивилиз атун; са кас рекьив гъун, рази авун патал рехъ жугъурун; dil tərpətmək а) мез юзурун, гаф лугьун, рахун; б) масадан патахъай са касдивай са шей хагьишун; dil tökmək а) мецив кьун, верцӀи гафаралди рекьив гъиз, рази ийиз ва я кьил алцурариз алахъун; // гзаф хагьиш авун, минетун; б) кил. dil deyib ağlamaq; dil tutulması мез кьун, чӀал кьун; dil uzatmaq мез яргъи авун а) лайих тушир гаф лугьун; рахадамаз кьацӀалай алатун; б) тегьне авун, ахмурун; dil vermək а) гаф гун, хиве кьун; б) сиве мез ттун, чирун, рахуниз жуьрэтлу авун; dil verməmək гаф гьалд тавун, рахаз имкан тагун, манийвал авун; dil vurmaq мецив кьун, мез-гъвел ягъун, гъилиз къачун, ширин мецивди вичин патаз чӀугваз алахъун, чирун; dil yarası мецин хер, туькьуьл гафуникай, тегьнедикай, рикӀ хуникай арадал къведай бейкефвилин гьисс; dil yetirmək а) мез ахъаюн, масадан патал садавай са затӀ хагьиш авун, лугьун; б) садахъ галаз чин-чинал акъвазна рахаз хьун, рахун; в) мез агакьарун, садахъ галаз рахунрал гьуьжетиз хьун; dildə tük bitmək мез чилел аватун, мез кьвечхел хьун, са затӀ кьадардилай артух тикрар авуникай, лугьуникай, рикӀел хкуникай ччан туьтуьниз атун; dildən demək (danışmaq) мецелди (гьакӀ са гаф хьуй лагьана) лугьун (рахун), рикӀивай лугьун (рахун) тавун; dildən düşmək мез галатун, гзаф галатун, гъилерай фин, агалхьун; dil(lər)dən düşməmək гьамиша меце(ра)л (рикӀел) алаз хьун, гьич рикӀелай алат тавун, машгьур хьун, гьамиша лугьуз (кьаз) хьун (садан тӀвар); dildən salmaq гзаф галудун, такьатдай авудун, ччандивай авун; dil-dil ötmək шаир. цӀив-цӀивар авун, чӀив-чӀивар авун, кӀелун (къушари); dilə basmaq хъсан гафаралди, мез-гъвел яна сад фикирдилай алудиз, алдахариз алахъун; dilə düşmək кил. dildən-dilə (dildən-dilə düşmək); dilə düyün düşmək кил. dildə tük bitmək; dilə gəlmək чӀалал атун, рахаз авалун, рахун, луькӀуьнун; dilə gətirmək чӀалал гъун, чӀалав кьуна рахурун, луькӀуьнарун; dilə gətirməmək мецел тагъун, лугьун лайих туширди, кутуг тавурди яз гьисабун; dil(lər)ə salmaq мецера (сивера) ттун, сиве-сара ттун, рахунрин (ихтилатрин) тема авун; dilə tutmaq мецив кьун, ширин мецивди (мез-гъвел яна) сад рекьив гъиз, рази ийиз алахъун; dilə-sözə tutmaq мецив-чӀалав кьун (кил. dilə tutmaq); dili açılmaq а) мез ахъа хьун, рахаз авалун; б) мез кьунвай касдин мез ахъа хьун, чӀал акъатун; dili ağzına sığmamaq сивив чӀиб агакь тавун, вичи-вич гзаф тарифун, дамахун (вичи-вичелди); dili batmaq кил. dili tutulmaq; dili büdrəmək мез цӀуьдгъуьнун (галкӀун), рахадамаз акахьун, гъалатӀ авун, са гафунин чкадал маса гаф лугьун; dili dolaşmaq кил. dili topuq çalmaq; dili dönməmək а) кил. dili batmaq; б) мез татун, мецел гъиз тахьун, лугьун лазим такун; dili gəlməmək а) мез татун, лугьуз тахьун, рахаз тахьун; б) кил. dili dönməmək; dili gicişmək мецик квал акатун, са затӀ лугьуз кӀан хьун; dili gödək olmaq кил. dili qısa olmaq; dili ilanı yuvadan çıxardar меци гъуьлягъ тӀеквендай акъудда, гъуьлягъдин мез гвай инсан (мецел пайгар касдин, мецин устӀардин гьакъинда); dili qısa olmaq мез куьруь хьун (садан патав тахсиркар тирвиляй ва я арада чинеба сир авайвиляй гаф лугьуз, рахаз жуьрэт тавун); dili qısalmaq мез куьруь хьун (вичин тахсир, нуксан чизвайвиляй садахъ галаз рахаз жуьрэт тавун, рахаз регъуь хьун); dili qurumaq а) мез кьуру хьун, мез кьурун, мез кьун; чӀал кьун; б) къаргъишун манада: dilin (dilim) qurusun! мез кьурай ви! (зи!); dili söz tutmamaq гаф-гафунив (чӀал-чӀалав) татун, мецел гаф атун тавун, са себеб аваз рахаз тахьун, чӀал кьун; dili topuq vurmaq (çalmaq) мез галкӀун (кил. dili büdrəmək); dili tutmamaq кил. dili tutulmaq; dili tutulmaq мез кьун, чӀал кьун, рахаз тахьун; dili uzun olmaq мез яргъи хьун а) гьар са жигьетдай вич вине хьун чизвайвиляй гьахълу кас хьиз жуьрэтлудаказ рахун; б) дамах авун, дамахун; dilimin ucundadır рикӀел ала, мецел къвезвач (са гаф ва я тӀвар бегьем рикӀел техкъведамаз лугьудай ибара); dilin yansın кил. dilin qurusun; dilində (dilinə) tük (ot) bitmək кил. dildə tük bitmək; dilindən daş asılmaq сивел дапӀар алаз хьун, кисун, рахун тавун, чуькьни тавун, сивни ахъай тавун; dilindən düşməmək мецел (сивел) алаз хьун, гьамиша тикрар авун; dilindən qaçırmaq кил. ağız (ağzından qaçırmaq); dilindən qıfıl götürülmək кил. dili açılmaq а); dilinə düyün düşmək мецел тӀвал фин (кил. dildə tük bitmək); dilinə gətirmək а) мецел гъун, рахун, лугьун; б) лугьун кутугайди яз акун; dilinə qıfıl vurmaq сивиз дапӀар ягъун; рахаз, сив ахъайиз тагун; кисарун; dilinə qıfıl vurulmaq кил. dilindən daş asılmaq; dilinə pay çıxmaq кил. dilinə düyün düşmək; ...dilinə salmaq ...меце (...сиве) ттун, сиве-сара ттун; фитнедин, ихтилатрин, рахунрин тема авун; dilinə vurmaq мецез ягъун, дадуниз килигун; dilinə vurmamaq (dəyməmək) мециз ягъун тавун (меце акьун тавун), тӀуьн (хъун) тавун, дадуниз килик тавун, дад чир тахьун; dilini açmaq мез ахъаюн (мез кьунвай, рахазвачир, лал хьанвай касдин); dilini ağzında saxlamaq кил. dilini saxlamaq; dilini bağlamaq а) мез кьун, ван кьун, кисарун, рахаз тагун, кисуниз мажбур авун; б) мез кутӀунун (жадудивди, дуьадивди зарарлу са таъсирдин вилик пад кьун); dilini bilmək чӀал чир хьун (чирун) а) кьил акъудун, садан чӀал (сир) чиз хьун; б) рехъ чир хьун, тегьер чир хьун; dilini boğazından çıxarmaq мез кӀалхандай акъудун а) гзаф зулумдалди рекьин; б) кӀеви жаза гун; dilini dişləmək мез кӀасун а) гаф юкьвалай атӀун, гафунин кьулухъ кьил хкун тавун; б) рикӀелай алатнавай са затӀ садлагьана рикӀел хтун, фикирдиз хтун; dilini kəsmək а) мез кьун, ял кьун, рахун тавуниз, кисуниз мажбур авун; кисарун; б) мез кьун, ял кьун, кисун, рахун тавун; dilini könlü ilə bir eləmək мезни рикӀ сад авун, гафарни крар сад хьун; dilini qarnına qoymaq мез къене тун, ял кьун, рахун тавун, кисун; dilini saxlamaq мез хуьн, са гаф лугьуникай къакъасун, рахун тавун, кисун; dilini tapmaq (tutmaq) кил. dil tapmaq; dilinin ucuna gəlmək мецин кӀуфал атун, лугьуз кӀанз лугьуз тахьун ва я лугьун тавун; dilinin üstündə dil bitmək кьадардилай артух рахадай, сивел кири алачир, кьаркьар касдин гьакъинда; dillər əzbəri, yaxud dillərdə əzbər (dastan) olmaq гзаф машгьур хьун, сивяй-сивиз фин, са касдин (ва я затӀунин) гьакъинда вири рахаз хьун, виридаз хуралай хьун, мах хьун; dillərdə gəzmək (dolaşmaq) а) кил. dillərə düşmək; б) сивера гьатун, жемятдин арада рахаз хьун, чав гьатун; dillərdə söylənmək кил. dillərə düşmək; dillərə düşmək мецера гьатун, элдин меце гьатун, машгьур хьун, чав акъатун, чукӀун; nə dil bilsin, nə dodaq. Ata. sözü са къван кӀаник, са къван винел (садазни лугьун тавун, чинеба хуьн лазим тир ихтилатдин, сирдин гъакъинда); ölü dil лингв. кьенвай чӀал (алай девирда садни рахазмачир, анжах къадим гуьмбетрин кхьинрал аламай чӀал, мес. латин чӀал); sümüksüz dil кӀараб квачир мез (сивел атайвал рахадай, сивик пад квачир касдин гьакъинда); ümumi dil (tapmaq) умуми чӀал (мез жугъурун), сад-садав туькӀуьн, разивилиз атун.

1 dil, lisan