dal sözü azərbaycan dilində

1 is. şair. Ağacın ilk şaxəsi, böyük budağı; ümumiyyətlə, budaq. Yanağı laləsən, qaməti dalsan; Ağzı şəkər, dili-dodağı balsan. M.P.Vaqif. Təbiət bəzənərdi xələt geyib çiçəkdən; Dallar yarpaq açardı atlaz kimi ipəkdən. M.Rahim.

2 sif. [ər.] Ərəb əlifbasındakı u (“d”) hərfinin adı. // məc. Həmin hərf kimi əyri, bükülü, bükülmüş (adətən klassiklərdə və aşıqların dilində). □ (Əlif) qəddi (beli) dal olmaq – beli bükülmək, əyilmək. Başım üstə qanım içən cəlladım; Sağ əlində əlif qəddim dal oldu. Qurbani. Həsrətindən əlif qəddi dal olub; Mat qalıbdır, şirin dili lal olub. M.P.Vaqif.

3 is. 1. Bədənin boyundan tutmuş omba sümüyünə qədər olan arxa hissəsi; kürək. Küçə ilə bir hambal, bir tay dalında keçir. C.Məmmədquluzadə. // Heyvanların bədənlərinin yuxarı hissəsi, beli. Qatırın dalına yük yükləmək. Atın dalına minmək. 2. Əks tərəf, bir şeyin geri tərəfi, qarşı tərəf. Xavər taxtanın dalında gizlətdiyi şəkli gətirib uşağa verdi. M.İbrahimov. Sədr stolun dalında oturmuşdu. Ə.Vəliyev. Ayaz atın ayağı altında qalmamaq üçün güclə özünü ağac dalına verə bildi. Ə.Məmmədxanlı. 3. sif. Dal tərəfdə olan. Dal cərgə. Dal otaq. – …Həbib bəy hirslə dayandı və dal sırada oturmuş yekə bir oğlana acıqlandı. S.Rəhman. 4. məc. Aqibət, son, nəticə. O, siyasi işə hərgiz də qarışmaz, çünki; Özü çox yaxşı bilir ki, bu işin dalı nədir. M.Ə.Sabir. // Ard, mabəd, gerisi, dalısı. Dalı gəlir. Dalı var. – Kəndə çatdığı üçün İkram söhbətin dalını eşidə bilmədi. Ə.Əbülhəsən. 5. Geri. Həsən kişi Qulunun qolundan tutub dala (z.) qayıtdı. M.İbrahimov. □ Dal ayaq(lar) – dördayaqlı heyvanların dal tərəfdəki iki ayağı. At fınxırıb iki dal ayaqlarının üstə göyə qalxdı. “Koroğlu”. ◊ Dal çevirmək – məqsədinə çatdıqdan sonra bir şeydən qaçmaq, üz döndərmək, nankorluq etmək. Yoldaşa dal çevirmək. – [Ceyran:] …Mənim ərim vətənə dal çevirməyib. Ə.Əbülhəsən. Dal gün – sonra ola biləcək çətin vaxt, pis gün, ağır gün. Həmişə çay kötük gətirməyəcək. Dal günə bir şey at. Ə.Əbülhəsən. Dala (dalı) düşmək – bax dala qalmaq. Mülki-cahanda, Seyyida, xatəmi-aşiqan mənəm; Nöqteyi-əvvələm, vəli növbədə dalə düşmüşəm. S.Ə.Şirvani. Osmanlıların ümumən dalı düşməsinə … üç səbəb var; ikisi bizə əyandır, amma biri Allahın yanındadır. C.Məmmədquluzadə. Dala atmaq – 1) geri qalmağa səbəb olmaq, geriyə atmaq, gecikdirmək, ləngitmək. Xəstəlik onun işini xeyli dala atdı; 2) məc. qənaət edib saxlamaq, yığmaq, gələcək üçün ayırıb saxlamaq (pul və s.). Dala baxmadan – üzünü dala çevirmədən, birbaşa, tez, sürətlə. İndi o yüyürür dala baxmadan; Bayaq yüyürmürdü, o sürünürdü. B.Vahabzadə. Dala çəkilmək – 1) geri çəkilmək. Fazil dala çəkilib əlini gözlərinin üstünə qoydu… Ə.Haqverdiyev; 2) sözünün üstündə durmamaq. Ballı peşmançılıqla dala çəkildi. Ə.Əbülhəsən. Dala durmaq – 1) iştirak etməkdən boyun qaçırmaq, özünü kənara çəkmək, iştirak etməmək; 2) sözünü geri almaq. Dala getmək – 1) getdikcə zəifləmək, pisləşmək, düşkünləşmək. Xəstələnib, gün-gündən dala gedir; 2) bax dala qalmaq. Dala götürmək (sözünü, vədini) – geri almaq, geri götürmək. Dala qalmaq – geridə qalmaq, irəli getməmək, inkişaf etməmək. Amma nə edəsən ki, dala qalmışıq. M.S.Ordubadi. Dalda demək (danışmaq) – birinin dalınca, özü olmadığı halda haqqında söz demək, qeybətini etmək. Dalda qalmaq – geridə qalmaq. Dalda qoymaq – geridə buraxmaq, ötmək, ötüb keçmək. Dalı kəsilməmək (üzülməmək) – ardı kəsilməmək, bitməmək, qurtarmamaq. Qoşunun dalı üzülmürdü. Dalına almaq – aparmaq üçün öz arxasına qoymaq. Dalına çatmaq – aparmaq üçün dalına yığmaq, yükləmək. Dalına düşmək – 1) təqib etmək, ardınca düşmək. [Şamama Cadu:] Bu gündən düşərəm onun dalına. Ə.Haqverdiyev; 2) əldə etməyə çalışmaq, bir şeyin qeydinə qalmaq, tədarük etmək. Yağdan sonra düyü tədarükünün dalına düşürlər, çünki plov düyüsüz olmaz. C.Məmmədquluzadə. Dalına minmək məc.– özünə tabe etmək, istədiyini etdirmək. Dalına vermək – 1) aparmaq üçün şeyləri birisinin dalına yükləmək. …Qoca kəndli arabadan taxıl kisələrini fəhlələrin dalına verirdi, onlar da anbarlara yığırdılar. S.S.Axundov; 2) məc. dan. birini qızışdırmaq, yaxud bir şeyi boynuna qoymaq üçün onu yalandan tərifləmək. Dedi pişik: – Vermə mənim dalıma; Çünki bələdsən mənim əhvalıma. S.Ə.Şirvani. Dalına-qabağına baxmaq – ehtiyatlı olmaq, hər tərəfi yoxlamaq, öyrənmək, götür-qoy etmək. Dalında durmaq – kömək etməyə hazır olmaq, himayə etmək, müdafiə etmək. Dalını dağa söykəmək – bir şeyə və ya bir adama arxayın olmaq, heç bir şeydən qorxmamaq. Dalını yerə vermək – məğlub olmaq, basılmaq, təslim olmaq. Dalını-qabağını düşünmək (fikirləşmək) – bax dalına-qabağına baxmaq. Biz müsəlman tayfası bir sözü danışanda heç o sözün dalınıqabağını fikirləşmirik. C.Məmmədquluzadə.

4 DAL1 ə. 1) ərəb, fars və əski Azərbaycan əlifbalarında hərfinin adı; 2) m. beli bükülmüş; qocalmış. DAL2 f. qartal, qaraquş.

5 Ağacın şaxəsi, böyük budağı; ümumiyyətlə, budaq. (“Koroğlu” dastanının lüğəti) Bülbül uçdu dalumuzdan, Heç baş çəkməz halumuzdan, Qırat getdi əlimizdən: Yarəb, bir də gəlirmi ola?                                 (M.Elyas. “Nəğmələr”) * Koroğlu “Misri qılınc o vaxt əldə dal olur” deyəndə Dəli Mehtər başa düşdü ki, qılınclarla biçin deyir. (Paris nüsxəsi, 10-cu məclis) * Qarşı yatan qarlı dağlar, Mənim səndə yarum qaldı. Əlim yetməz gülün dərəm, Dal budaqda narum qaldı.                    (Paris nüsxəsi, 12-ci məclis)

6 Ağacın şaxəsi, böyük budağı; ümumiyyətlə, budaq. Bülbüləm, dala qonaram, Zərgərəm, gümüş yonaram, Ha bu dərdə mən yanaram, Xoryat söz məni dağladı.                (“Abbas və Gülgəz”)                            * Bulaq kənarında paltar yuyanlar, Eyni mənim xan Əslimə bənzərsiz. Yuyub-yuyub gül dalına sərənlər, Eyni mənim xan Əslimə bənzərsiz.                                      (“Əsli və Kərəm”) 1. Ərəb əlifbasında d hərfinin adı. 2. Məcazi mənada: əyri, bükülü, bükülmüş. Sən bir tərsa qızısan, Əydin qəddin dal elədin. Yıxdın könlümün evini, Gör necə xəyal elədin.                           (“İrvahım”)                      * Sağ yatmışdın qulluğunda, bala, sən, Nədən düşdün belə müşkül hala sən? Baban qəddin döndərmisən dala sən, De necə etməsin ah-vay, quzu.                            (“Sayat bəy-Səyalı xanım”)

1 arxa — kürək

2 aqibət — son — nəticə

3 geri

4 I 1. DAL (dal tərəfdə olan) Şəhərin Şapur küçəsinin qurtaracağında, Firdovsi adına orta məktəbin dal tərəfindədir (M.Hacıyev); ARXA Mən buradan şəhərin arxa tərəfindəki üfüqdən görünən dağın döşünə səpələnmiş Zəbərli kəndinin qırmızı evlərini görürəm (M.Hacıyev). 2. dal bax geri 1 3. dal bax sağrı 4. dal bax arxa 1 II dal bax budaq

1 DAL – ƏVVƏL Kəndə çatdığı üçün İkram söhbətin dalını eşidə bilmədi (Ə.Əbülhəsən); Söhbətin əvvəlini xatırlaya bilmədi. DAL – İRƏLİ Həsən kişi Qulunun qolundan tutub dala qayıtdı (M.İbrahimov); Əbil ürəkləndi, bir-iki kösöv götürüb irəli yeridi (Ə.Vəliyev). DAL – QABAQ Qılıncının dalı da kəsir, qabağı da (Ata. sözü).

1 DAL I is. [ ər. ] Ərəb əlifbasında (l) işarəsi ilə yazılan “d” hərfinin adı. Ələsgərin xətti çıxdı çal indi; Heyi yeyə, dalı reyə çal indi (Aşıq Ələsgər). DAL II is. Arxa, kürək. Daldan atılan daş topuğa dəyər (Ata. sözü). DAL III is. Budaq. Əsməyir şax kimi pambıqlı dallar (M.Müşfiq). DAL IV f. Qapılmaq. Onların ən gizli sirrinə dalsan (S.Vurğun).

1 1. спина, спинка; 2. зад, задний; 3. оборотная сторона; 4. тыл, тыльный;

2 1 I сущ. разг. 1. зад: 1) задняя сторона чего-л. Evin dalı задняя сторона дома 2) часть тела человека ниже спины 2. оборотная (тыльная) сторона. Vərəqin dalı оборотная сторона листа; əlinin dalı ilə тыльной стороной руки 3. конец. Dalı görünmür конца не видно; dalını gözləmək ждать результата; выжидать; dalı pis ola bilər может кончиться плохо 4. разг. продолжение. Dalı var имеется (имеет) продолжение (продолжение следует), dalı yoxdur nəyin нет продолжения чего, продолжения не будет чего, dalı ikinci səhifədədir продолжение на второй странице, dalını danış рассказывай продолжение (рассказывай дальше), dalına qulaq asın слушайте продолжение (слушайте дальше) 5. разг. спина: 1. задняя (у животных – верхняя) часть туловища от шеи до крестца. Dalı üstə yıxılmaq упасть на спину (навзничь), dalında daşımaq таскать на спине 6. спинка: 1) часть одежды, покрывающая спину. Köynəyin dalı спинка рубашки 2) опора для спины у кресла, дивана, стула. Divanın dalı спинка дивана; разг. maşının dalı багажник II прил. 1. задний. Dal həyət задний двор, dal qapı задняя дверь, dal sıralar задние ряды, heyvanın dal ayaqları задние ноги животного, тех. dal ağız задняя кромка, dal bucaq задний угол, dal təkərlər задние колеса, dal səth задняя поверхность, анат. dal ayaqcıq задняя ножка, dal mərkəzi qırışıq задняя центральная извилина, dal xəlbir siniri задний решетчатый нерв, dal qulaq siniri задний ушной нерв, dal üz venası задняя лицевая вена, dal birləşdirici arteriya задняя соединительная артерия, dal qabarcıq задний бугорок 2. тыльный. Dal hissə тыльная часть, dal tərəf тыльная сторона III в знач. послел. 1. dalına за (с вин. пад. – по ту сторону чего-л.). Qapının dalına qoy поставь за дверь, evin dalına keçmək пройти за дом 2. dalında за (с тв. пад. со знач. места). Qapının dalında за дверью, evin dalında за домом 3. dalından из-за (род. пад. со знач. места). Evin dalından из-за дома, buludların dalından из-за туч ◊ dal ayaqları üstə dayanmaq kimin qarşısında стоять на задних лапках перед кем; dal qapıdan через чёрный ход; dalını göstərmək kimə отворачиваться от кого; dal günə на чёрный день; dal(-ını) çevirmək kimə см. dalını göstərmək; dalda demək (danışmaq) kim haqqında говорить за чьей спиной (за глаза); dalı möhkəm olmaq иметь крепкую поддержку; dalına vermək хвалить, подбадривать кого; dalına mindirmək kimi сажать, посадить кого на голову, на шею; dalına minmək kimin садиться, сесть на чью голову; dalında dağ kimi durmaq kimin стоять горой за кого; dalında durmaq kimin: 1. стоять за спиной у кого; 2. стоять горой за кого; dalından qaçmaq (обычно со словами sözünün, vədinin) не сдержать своего слова, обещания; dalından dəymək kimin прогнать в шею кого, с треском выгнать кого; dalını dağa söykəmək опираться на кого-л. (сильного и влиятельного); dalını yerə vurmaq kimin победить кого, положить на обе лопатки кого; dalını yerə verməmək не падать духом, не унывать, не признавать своего поражения; dalını günə vermək предаваться лени 2 I сущ. название буквы в арабском алфавите II прил. устар., поэт. сгорбленный, согнутый от старости; əlif qəddi (beli) dal oldu спина согнулась

1 i. 1. back; ~ı üstə yıxılmaq to fall* on one’s back; ~ı üstə üzmək to swim* on one’s back; 2. (dal hissə) hind(er) part, back; (oturacaq) buttocks, posterior; (heyvanlarda) rump; (atda) hindquarters; ◊ bir kəsə ~ çevirmək to turn one’s back on smb.

1 is. partie f postérieure, derrière f ; croupe f ; cul m, fesse f, postérieur m

1 [ər.] прил. дал (араб хафалагда ﺩ (“д”) хафунин тӀвар); // пер. и хаф хьиз какур, кьвекъат хьайи, алгъай манада (классикрин, мазанрин шиирра); (əlif) qəddi (beli) dal olmaq “элиф” хьтин (тик) юкь (беден) “дал” хьиз хьун, юкь какун, юкь алгъун.

2 сущ. шаир. хел, ттаран сифтегьан хел, чӀехи хел.

3 сущ. 1. далу (бедендин гардандилай кӀумпунин кӀарабдал кьван авай кьулухъ пад); кӀул; // юкь, далу (гьайванрин жендекдин винел пад, ппар эцигдай чка); 2. (са куьнин) кьулухъ пад; далу пад; 3. прил. кьулухъ; къулухъ галай, кьулухъан; dal cərgə кьулухъ жерге; dal ayaqlar кьулухъан кӀвачер (кьуд кӀвач квай гьайванрин кьулухъ галай кьве кӀвач); 4. пер. эхир, нетижа, кьулухъ пад; // гуьгъ, къулухъ кьил; dalı var гуьгь ама; ** dal çevirmək далу элкъуьрун (вичин кар туькӀвейдалай кьулухъ са куьникай катун, чин элкъуьрун, нанкорвал авун); dal gün кьулухъан югъ, кьулухъай атун мумкин тир четин югъ, залан югъ; dala (dalı) düşmək кил. dala qalmaq; dala atmaq а) кьулухъ вегьин, кьулухъ ягъун, кьулухъ галамукьуниз себеб хьун, гежарун; б) пер. мадара авуна хуьн, кӀватӀун, пакаман къаз тун (пул ва мс.); dala baxmadan кьулухъ килиг тавуна, чин кьулухъ элкъуьр тавуна, дуьз, фад, йигиндиз; dala çəkilmək а) кьулухъ хьун, кьулухъ фин; б) гафунал акъваз тавун; dala durmaq а) къулухъ акъвазун, хев къакъудун, са къерехдихъ хьун, иштирак тавун; б) гаф кьулухъ къахчун; dala getmək а) кьулухъ фин, кьулухъ ягъун, къвердавай зайиф хьун, пис хьун; б) кил. dala qalmaq; dala götürmək (sözünü, vədini) кьулухъ къахчун (гайи гаф); dala qalmaq кьулухъ галамукьун, вилик тефин, гуьгъуьна амукьун; dalda demək (danışmaq) кьулухъай рахун (лугьун), гъибет авун; dalda qalmaq кьулухъ галамукьун, гуьгъуьна амукьун; dalda qoymaq кьулухъ тун, гуьгъуьна тун, алатна фин, алудун; dalı kəsilməmək (üzülməmək) кьулухъ кьил (гуьгъ) атӀун тавун, ара тагун, куьтягь тахьун; dalına almaq кӀула кьун, са затӀ тухун патал далудал эцигун (жуван); dalına çatmaq кӀулаз ягъун, са затӀ тухун патал далудал кӀватӀун, ягъун (ппар); dalına düşmək а) гуьгъуьна гьатун, дабанда гьатун, геле гьатун; б) са кардин гуьгъуьна гьатун, къайгъу чӀугун, тадарак авун; dalına minmək пер. кӀулаз акьахун, далудал акьахун, вичиз табий авун, вичиз кӀанивал ийиз тун; dalına vermək а) кӀула вугун, тухун патал затӀар садан далудал эцигун, кӀулаз штӀунун; б) пер. рах. тапарривай тарифун (сад гьевесдиз гъана са кар ийиз тун ва я са затӀ хиве кьаз тун патал); dalına-qabağına baxmaq кьулухъ-вилик килигун (фагьумун, фикирун), игьтиятлу хьун, гьар патахъ веревирдун; dalında durmaq къулухъ (далудихъ) акъвазун, куьмекиз гьазур хьун, нафакьадиз къачун, хуьн; dalını dağa söykəmək дагъдиз далу гун, са куьнал ва я са касдал архайин хьун, са куьникайни кичӀе тахьун; dalını yerə vermək далу чилив гун, кӀаник акатун, магълуб хьун, муьтӀуьгъ хьун; dalını-qabağını düşünmək (fikirləşmək) кил. dalına-qabağına baxmaq.

1 arka